تشریح و تولید گیاه فوق العاده ی پروانش یا پریوش

زراعت پروانش یا پریوش

گیاه شناسی:

پروانش یا پریوش با نام علمی (Catharanthus roseus L) گیاهی است دارویی و زینتی که به شکل درختچه­ ای، چندساله دیده می­ شود و البته در مناطق سرد به صورت یک ساله کشت می­ شود.

منشأ این گیاه مناطق حاره ­ای و گرمسیر نظیر: اندونزی، جنوب هند و ماداگاسکار گزارش شده است، و در دشت­ ها و تپه­ هایی که 500 متر از سطح دریا ارتفاع دارند، می ­روید.

طول ریشه­ ی اصلی پروانش 20 تا 40 سانتی­ متر است. این ریشه انشعاب­ های کمی دارد.

پروانش دارای ساقه ­ای استوانه­ ای و مستقیم است. ارتفاع این گیاه در شرایط اقلیمی مختلف، متفاوت است و بین 40 تا 90 سانتی­ متر می ­باشد. پای ساقه ­ی گیاهان چند ساله، چوبی می ­شود.

رنگ ساقه سبز یا قرمز کم­رنگ می­ باشد. قسمت فوقانی ساقه، انشعابات بیشتری دارد. برگ­ ها ساده، چرمی، تخم­ مرغی شکل  و متقابل است.

گل ­ها در انتهای ساقه­ های اصلی و فرعی پدیدار می­ شود. رنگ گل­ ها سفید یا صورتی است.

بیشتر بخوانید: معرفی گیاه بذرالبنج و نحوه ی کشت و پرورش آن

گل­ ها معمولاً اواخر بهار (در خرداد ماه) تشکیل می ­شوند و تا قبل از فصل سرما روی گیاهان باقی می ­مانند.

*این گیاه دوره­ ی رویشی نسبتاً بلندی دارد. از بدو رویش بذر تا رسیدن و کامل شدن میوه، 180 تا 200 روز به طول می­ انجامد.

* رشد اولیه ­ی گیاه بسیار کند است.

*پروانش دارای سه واریته است که هر کدام گل ­هایی به رنگ ­های متفاوت سفید، صورتی و ارغوانی  دارد.

نیازهای اکولوژیکی گیاه پروانش یا پریوش:

منشأ گیاه پرویوش، مناطق گرم و حاره گزارش شده است.

ازین رو، این گیاه در طول رویش به نور کافی، گرمای مناسب و بارندگی زیاد نیاز دارد. درجه حرارت مطلوب برای رویش بذر، 20 تا 22 درجه سانتی­ گراد در اثر سرمازدگی خشک می­ شود.

بارندگی سالانه­ ی مورد نیاز برای رویش پروانش، 800 تا 1000 میلی­ متر است.

آبیاری منظم و به موقع، تأثیر عمده­ای در افزایش مواد موثره (آلکالوییدهای) پروانش دارد. خاک باید از نوع سبک (شنی) و حاوی مقدار مناسبی مواد و عناصر غذایی باشد. برای کشت در سطوح وسیع، خاک­ های سبکِ شنی که از مواد هوموس غنی هستند، توصیه می­ شود.

چگونگی کاشت گیاه پروانش:  

آماده سازی خاک:

در فصل پاییز، پس از اضافه کردن کودهای حیوانی مورد نیاز گیاهان به خاک، آن ­ها را با شخم مناسبی، به عمق 25 تا 30 سانتی ­متری خاک فرو می­ کنند. آن­گاه در صورت لزوم، کود های شیمیایی مورد نیاز گیاهان به خاک اضافه می­ شود. در اواخر زمستان و اویل بهار، زمین را بوسیله­ ی دیسک تسطیح کرده، بستر خاک را برای کشت پروانش آماده می­ کنند.

تاریخ و فواصل کاشت گیاه پروانش:

زمان مناسب برای کاشت مستقیم، اواسط زمستان (بهمن ماه تا اسفند ماه) است. در این صورت، فاصله ­ی ردیف­ های کاشت 45 سانتی­ متر و فاصله ­ی دو بوته روی ردیف کاشت 30 سانتی­متر و عمق بذر پروانش موقع کاشت باید یک سانتی­ متر باشد. بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین 5/2 کیلوگرم است.

در کشت غیر مستقیم، زمان مناسب برای کاشت بذر در خزانه­ ی زیر پلاستیک، زمستان (دی ماه تا بهمن ­ماه) است. به ازای هر هکتار زمین، به 200 متر مربع خزانه با پوشش پلاستیک نیاز می ­باشد.

عمق مناسب بذر، 1 تا 5/1 سانتی­متر و فاصله ­ی دو بوته از هم در طول ردیف، 20 تا 25 سانتی ­متر است.

در کشت غیر مستقیم، زمان مناسب برای کاشت بذر در خزانه­ ی هوای آزاد، اوایل بهار (اواخر اسفند ماه تا اوایل فروردین ماه) می ­باشد.

بیشتر بخوانید: آنژلیک یا سنبل ختایی چیست و چگونه کشت و کار می شود

روش کاشت گیاه دارویی پروانش:

تکثیر پروانش بوسیله­ ی بذر صورت می ­گیرد. برای کشت پروانش، همواره باید از بذرهایی که تازه جمع ­آوری شده ­اند، استفاده نمود؛ زیرا با گذشت زمان قوه نامیه­ ی آن­ ها کاهش می­ یابد.

برای افزایش قوه­ ی رویشی بذرها، باید آن­ ها را 24 تا 36 ساعت در آب با دمای 22 تا 24 درجه سانتی ­گراد خیساند. در این صورت، چنانچه دمای خاک 20 درجه سانتی­ گراد باشد، بذرها پس از 7 تا 10 روز جوانه می ­زنند.

کشت گیاه پروانش به دو روش «مستقیم» و «غیرمستقیم» انجام می­ گیرد.

 روش کشت مستقیم:

پروانش در موطن اصلی خود، همواره به طور مستقیم و به صورت ردیفی کشت می­ شود. اواسط زمستان، پس از مخلوط کردن بذرهای تیمار شده با مقداری شن، آن­ها را در زمین اصلی کشت می­کنند. زمانی که ارتفاع گیاه به 5 تا 7 سانتی ­متر رسید، آن­ ها را طوری تنک می ­کنند که فاصله­ ی دو بوته از هم 30 سانتی ­متر گردد. خاک باید هنگام کاشت خشک باشد. پس از کاشت، برای تسریع در رویش بذرها، بلافاصله زمین را آبیاری می­ کنند.

روش کشت غیرمستقیم:

اوایل زمستان بذرها را در خزانه با پوشش پلاستیک که خاک بسیار نرمی دارد، می ­کارند. رشد گیاهان در بدو رویش بسیار کند است. زمانی که ارتفاع نشاءها به 6 تا 7 سانتی ­متر رسید آن­ ها را به زمین اصلی منتقل می­ کنند.

از آنجایی که گیاه پروانش به زمستان­ های سرد و طولانی حساس است؛ در این مناطق باید پروانش را زیر خزانه ­ی پلاستیک کاشت کرد . اما در مناطق گرم می­ توان از خزانه­ ی هوای آزاد نیز استفاده کرد.

در این صورت اواخر اسفند بذرها را در خزانه­ ی هوای آزاد می­ کارند. پس از دو ماه، با آبیاری منظم و وجین علف­ های هرز سطح خزانه­، ارتفاع نشاءها به 6 تا 7 سانتی­ متر می ­رسد و می­توان آن­ها را به زمین اصلی منتقل نمود.

تناوب کاشت:

گیاه دارویی پروانش را با گیاهان زیادی به تناوب می­ توان کشت کرد اما بهتر آن است که با گیاهانی به تناوب کشت شود که گیاهان وجینی باشند.

تناوب کشت با گیاهان خانواده ­ی بادمجانیان توصیه نمی­ شود، زیرا این گیاه به سهولت به بیماری ­های ویروسی مبتلا می ­شود.

چون پروانش به اکثر علف ­کش ها حساس است، باید با گیاهانی به تناوب کشت شود که باعث گسترش علف­ های هرز و شیوع بیماری ­های ویروسی نیز نگردند.

بیشتر بخوانید: آشنایی با گیاه تاتوره یا داتوره و کشت و کار آن

چگونگی داشت گیاه دارویی پروانش:

طریقه­ ی آبیاری گیاه پروانش:

از آنجا که موطن اصلی پروانش، مناطق حاره است، در طول رویش به مقدار مناسبی آب، درجه حرارت مناسب و نور کافی نیازمند است.

این گیاه باید از اوایل خرداد ماه تا اواسط شهریور، 6 تا 8 مرتبه و هر بار 30 تا 40 میلی­متر تحت آبیاری قرار گیرد. در مناطقی که مقدار بارندگی سالانه کافی باشد، نیازی به آبیاری نخواهد بود و گیاهان به صورت دیم کشت می­ شوند.

نیازهای کود دهی گیاه پریوش یا پروانش:

پروانش تقریباً در هر خاکی به خوبی رشد می­ کند؛ ولی خاک­ های شنیِ حاوی مقادیر فراوان ترکیبات هوموسی، از خاک­ های دیگر بهترند. خاک ­های اشباع از آب و خاک ­های قلیایی، برای کاشت این گیاه توصیه نمی ­شوند.

تحقیقات نشان می­ دهد استفاده از کود حیوانی، باعث افزایش عملکرد ریشه و پیکر رویشی پروانش می­ گردد.

افزودن 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار کود نیتروژن، 60 تا 80 کیلوگرم در هکتار کود اکسید فسفر و   40 تا 60 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس در فصل پاییز به خاک، سبب تسریع در رویش و افزایش عملکرد می ­شود. افزودن 50 تا 70 کیلوگرم در هکتار کود نیتروژن در طول رویش گیاهان، نتایج مطلوبی در افزایش ماده موثره ­ی پروانش خواهد داشت.

بهتر است یک سوم این مقدار هنگام آماده سازی خاک و دو سوم باقی مانده پس از سبز شدن بذر به عنوان سرک و همراه با آبیاری به خاک داده شود.

مبارزه با علف ­های هرز:

برای مبارزه ­ی شیمیایی با علف­ های هرز، مدتی قبل از کشت از محلول 2.4.D  و گراماکسون به نسبت مساوی

و به مقدار 5/2 کیلوگرم در هکتار استفاده می ­شود.

پس از رویش بذرها، بلافاصله باید علف ­های هرز را وجین کرد. وجین علف­ های هرز را بسته به رشد و تراکم آن­ ها، باید 3 تا 5 مرتبه تکرار نمود. معمولاً پس از هر بار وجین علف­ های هرز، باید گیاهان را آبیاری نمود.

یکی از روش­ هایی که برای کنترل علف ­های هرز گیاه پروانش می­ توان استفاده کرد؛ استفاده از مالچ ­های گیاهی است برای این منظور از کاه برنج یا کاه گندم یا شاخه و برگ خشک شده ­ی گیاهان استفاده می کنند و بین ردیف­ ها و یا بوته­ ها قرار می­ دهند این روش علاوه براینکه مانع از رویش علف­ های هرز می­ شود به افزایش عملکرد گیاه پروانش نیز کمک چشمگیری می­ کند.

چگونگی برداشت محصول گیاه پروانش:

محصول را در سال اول رویش می ­توان برداشت کرد. بیشترین مواد موثره­ (آلکالوییدها)، در برگ­­ ها و ساقه­ های جوان تولید و ذخیره می­ شود. ازین رو، کلیه­ ی اندام ­های هوایی برداشت می­ گردد. در مناطق معتدل، در اواخر شهریور ماه تا اوایل مهر ماه، گیاهان از بیشترین مقدار آلکالویید برخوردارند، لذا زمان مناسب برای برداشت محصول، شهریور ماه تا مهرماه می ­باشد. هنگام برداشت، گیاهان را از فاصله­ ی 8 تا 10 سانتی­ متر از سطح زمین می ­چینند.

بیشتر بخوانید: راهنمای زراعت گیاه توتون

روش خشک کردن گیاه پروانش:

پس از شستشو، با استفاده از خشک ­کن­ های الکتریکی، در دمای 60 تا 70 درجه سانتی­گراد خشک می­ شوند. رطوبت مجاز اندام ­ها پس از خشک شدن 12% است.

عملکرد گیاه پروانش:

عملکرد سالانه­ ی پیکر رویشی و ریشه ­ی پروانش متفاوت است و به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد. عملکرد پیکر رویشی تازه، 5/3 تا 5/4 تن در هکتار است که پس از خشک شدن به 1 تا 5/1 تن می­ رسد.

برای برداشت ریشه، گیاهان از فاصله­ ی 7 سانتی ­متری از سطح زمین بریده می­ شوند.

از اقداماتی که باید برای برداشت ریشه ­ها انجام شود، آبیاری زمین است که موجب نرم شدن زمین و برداشت آسان ریشه­ ها می­ شود. بعد از اینکه ریشه­ های پروانش برداشت شد، آن­ها را شسته و در مقابل سایه پهن می­ کنند تا خشک شود.

به طور معمول، در شرایط مطلوب کشت (تحت آبیاری مناسب) عملکرد ریشه به 5/1 تن در هکتار می ­رسد.

جمع آوری بذر:

برای جمع آوری بذرهای گیاه پروانش در اواسط فصل تابستان اقدام به جمع ­آوری میوه ­هایی که کاملاً نرسیده­ اند، می­ شود و آن­ ها را در معرض سایه و بادهای ملایم خشک می ­کنند و با بوجاری سبک تمیز می­ کنند.

در این حالت، بذرها قوه ­ی نامیه­ ی مطلوبی دارند. اما اگر بیش از دو سال نگه­داری شوند به نحو بارزی از قوه رویشی آن­ ها کاسته می ­شود.

در برخی نقاط، پس از رسیدن میوه ­ها، گیاهان را همراه با ریشه از خاک خارج، سپس آن­ ها را خشک و بوجاری و پاک می­ کنند. البته، این روش صحیح نیست و باعث شکستگی و خرد شدن بذر شده و قوه ­ی رویشی آن ­ها را به مقدار چشمگیری کاهش می ­دهد.

پس از تمیز کردن بذرها آن­ ها را بسته بندی می­ کنند.

مقدار تولید سالانه­ ی بذر، 5/1 تا 3 کیلوگرم در هکتار است.  

بهره وری گیاه پروانش:

با توجه به گسترش بیماری سرطان و اهمیت فوق­ العاده­ ی آلکالویید­های «وین کریستین» و «وین بلاستین» گیاه پروانش، که تأثیر درمانی چشمگیری بر روی برخی تومور های سرطانی نشان داده است؛ به نظر می ­رسد افزایش سطح زیر کشت این گیاه علاوه بر فراهم شدن نیاز محققین فعال در این حوزه و تهیه­ ی مواد اولیه ­ی  کارخانه­ جات داروسازی همچنین تأمین نیاز بازارهای داخلی و خارجی؛ تحول عظیمی در درمان بیماری سرطان ایجاد خواهد کرد و صرفه­ ی اقتصادی خوبی خواهد داشت.

بیشتر بخوانید: نحوه ی کاشت و پرورش گیاه دارویی مرزه