زراعت گیاه سنبل ختایی:

گیاه شناسی سنبل ختایی:

سنبل ختایی با نام علمی (Angelica archangelica) گیاهی است دو ساله و بندرت سه ساله. دارای ریشه­ ای مخروطی شکل و رنگ آن زرد روشن است.

ریشه ­ی سنبل ختایی دارای انشعابات کمی است، رشد ریشه­ ها در سال اول بسیار کند و بطئی است و تقریباً 3 سانتی­ متر ضخامت دارد.

اما رشد ریشه در سال دوم سریع تر شده به طوری که ضخامت آن به 5 تا 8 سانتی­ متر می ­رسد و از انشعابات فراوانی برخوردار می ­شود. طول ریشه متفاوت است و بین 25 تا 40 سانتی­ متر است.

برگ ­ها این گیاه در سال اول رویش به شکل طوقه ­ای تشکیل می­ شود و در سال دوم گیاه تشکیل ساقه می­ دهد.

ساقه ­ی اصلی استوانه ­ای شکل و توخالی است و ارتفاع آن در سال دوم به 200 سانتی­ متر نیز می ­رسد.

برگ ­ها نسبتاً درشت و هر برگ دارای دو بریدگی است. گل ­ها دارای گلبرگ­ های سبز روشن مایل به زرد هستند.

بیشتر بخوانید: چگونگی کشت و کار و برداشت مرزنجوش

اولین گل­ ها در اواخر خرداد ماه تا اوایل تیر ماه ظاهر می­ شوند.

میوه سنبل ختایی به رنگ قهوه ­ای روشن است، طول میوه 6 تا 7 میلی ­متر و عرض میوه 4 تا 5 میلی ­متر است.

ریشه، میوه، بذرها و پیکر رویشی سنبل ختایی حاوی اسانس است.

مقدار و کیفیت اسانس در اندام ­ها متفاوت است. مقدار اسانس با توجه به شرایط رویشی افزایش یا کاهش می ­یابد. میوه ­های کاملاً رسیده نسبت به سایر قسمت ­های گیاه از اسانس بیشتری برخوردار هستند.

در سال اول رویش، دوره­ ی رویشی گیاه اواخر پاییز پایان می­ یابد. در سال دوم، رویش گیاه بسیار زود و از اواخر اسفند ماه آغاز می ­شود و گل­ ها اواسط خرداد ماه تشکیل می ­شوند و گیاه مدت زیادی را در مرحله ­ی گلدهی باقی می­ ماند.

میوه­ ها از اواسط تیر ماه به تدریج می ­رسند و پس از رسیدن ریزش می ­کنند.

بذرهایی دارای قوه ­ی نامیه­ ی خوبی هستند که کاملاً رسیده باشند؛ آن­ها طی گذراندن یک دوره­ ی سرما، شروع به جوانه زنی می ­کنند. 

بیشتر بخوانید: آشنایی با زراعت گونه های مختلف خردل

نیازهای اکولوژیکی گیاه سنبل ختایی:

سنبل ختایی به سرما حساس نیست و آن را در مناطق سرد و مرطوب می­توان کشت کرد. چنانچه آب کافی در اختیار گیاه قرار گیرد، این گیاه را در مناطق گرم نیز می ­توان کاشت.

سنبل ختایی برای رشد و نمو مطلوب به لایه ­های عمیق خاک و مکان­ های مرطوب نیاز دارد. مواد و عناصر غذایی کافی و هوموس فراوان سبب تسریع در رویش آن می­ شود.

برای اینکه رشد و توسعه ­ی ریشه ­های سنبل ختایی بخوبی صورت بگیرد، باید گیاه را در خاک­ هایی با رطوبت مناسب که دارای مقادیر فراوانی ترکیبات هوموسی هستند، قرار دهیم.

خاک ­های لومی و یا خاک­ های با بافت متوسط، خاک ­های مناسبی برای تولید سنبل ختایی می ­باشند. خاک ­های سبک شنی و خاک ­های با بافت رسی و سنگین برای کشت این گیاه مناسب نیستند.

سنبل ختایی به خاک­ های شور بسیار حساس است و از چنین خاک ­هایی برای پرورش آن نمی­توان استفاده کرد. ریشه­ ی این گیاه طویل نیست و قادر به جذب رطوبت از اعماق خاک نمی­باشد و خشکی را نمی­تواند تحمل کند. خشکی سبب کاهش شدید عملکرد ریشه می­ شود. چنانچه بارندگی کافی نباشد گیاهان باید تحت آبیاری منظم و کافی قرار بگیرند. کم آبی، گیاهان را ضعیف و آماده­ ی ابتلا به بیماری ­ها و آفت می­ کند.

سنبل ختایی اگرچه در طول رویش به آب کافی نیاز دارد، ولی آب ایستایی برای آن مضر است و سبب خشک شدن گیاهان می­شود. ازین رو، زمین باید کاملاً مسطح باشد تا سبب آب ایستایی نشود.

PH خاک برای سنبل ختایی بین 5/4 تا 3/7 مناسب است.

طریقه­ ی کاشت گیاه سنبل ختایی:

آماده سازی خاک جهت کاشت سنبل ختایی:

برای کشت این گیاه، به صورت یک محصول بهاره، در فصل پاییز  پس از افزودن کودهای حیوانی یا شیمیایی مورد نیاز، شخم مناسبی به عمق 30 تا 35 سانتی­ متر زده می ­شود.

فصل بهار خاک را برای کاشت این گیاه باید آماده کرد. خاکی که برای کاشت گیاه سنبل ختایی استفاده می­ شود باید عاری از هرگونه سنگلاخی و کلوخه باشد و کاملاً نرم باشد. توجه داشته باشید که زمین مورد نظر برای کاشت گیاه سنبل ختایی باید بدون هیچ گونه پستی و بلندی بوده و کاملاً هم سطح باشد تا آب ایستایی بوجود نیاید.

تاریخ و فواصل کاشت گیاه سنبل ختایی:

اوایل پاییز در آذر ماه، زمان مناسبی برای کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است. در برخی کشورها اوایل بهار تقریباً اواخر اسفند ماه به کشت مستقیم در زمین اصلی اقدام می ­کنند. در کشت مستقیم، فاصله ­ی ردیف ­های کاشت از یکدیگر 50 تا 60 سانتی­ متر مناسب است. عمق بذر 1 تا 5/1 سانتی ­متر و تعداد بذر در هر متر طول ردیف 80 تا 100 عدد مناسب می­ باشد. هر 10 کیلوگرم بذر با کیفیت سنبل ختایی برای یک هکتار زمین کافی است.

در کشت غیرمستقیم زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه­ ی هوای آزاد، فصل تابستان، اوایل تیر ماه یا اواسط مرداد ماه است و بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین هشت کیلوگرم و فاصله ­ی ردیف­ های کاشت در خزانه 24 سانتی­ متر و عمق بذر 1 تا 5/1 سانتی­ متر توصیه می­ شود.

اوایل پاییز یا بهار سال بعد نشاءها را می­توان به زمین اصلی منتقل کرد. توجه کنید که نشاءها را باید به شکلی به زمین اصلی منتقل کرد که فاصله ­ی بین ردیف­ها 60 سانتی­متر و فاصله­ ی بوته­ ها در طول ردیف­ ها 40 سانتی­ متر باشند.

بیشتر بخوانید: گیاه شناسی، کاشت، داشت و برداشت مریم گلی

روش کاشت گیاه سنبل ختایی:

کاشت و تکثیر سنبل ختایی توسط بذر انجام می­گیرد. بذرها کاملاً رسیده­ ی این گیاه شش تا هشت ماه از قوه ­ی رویشی مناسبی برخوردارند. با گذشت زمان از قوه­ ی رویشی آن­ ها به شدت کاسته می ­شود.

بر همین اساس می­توانید بذرها را  بلافاصله پس از برداشت، کشت کنید.

تکثیر این گیاه به دو روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می ­گیرد.

کشت مستقیم:

در زمان مناسب بذرها را به صورت ردیفی در زمین اصلی باید کشت کرد. تیمار چینه­ ی سرمایی سبب افزایش قوه­ ی رویشی بذر می­ شود، لذا بذرهای کشت شده در اواخر پاییز، پس از طی سرمای زمستان، یعنی در اوایل بهار سال بعد سبز می­ شوند. چنانچه در فصل بهار اقدام به کشت شود، بذرها را باید دو تا سه هفته در دمای زیر صفر قرار داد.

در صورتی که بوته ­ها در طول ردیف متراکم باشند، ریشه ­های کوچکتری تولید خواهد شد و عملکرد آن­ به شدت کاهش می ­یابد. ازین رو توصیه می ­شود، بوته­ ها در طول ردیف طوری تنک شوند که در هر متر طولی 8 تا 10 بوته قرار گیرد.

کشت غیر مستقیم:

بذرهای تیمار شده با چینه ­ی سرمایی را در زمان مناسب در خزانه­ ی هوای آزاد کشت می­کنند. پس از آبیاری منظم و وجین علف­ های هرز سطح خزانه، نشاءها را اوسط پاییز یا بهار سال بعد می­توان به زمین اصلی منتقل کرد.

وضعیت ریشه در سال اول رویش، نقش عمده­ای در رویش گیاهان و عملکرد محصول ریشه در سال دوم دارد. چنانچه ضخامت یقه هنگام انتقال چهار سانتی ­متر باشد گیاه تا مرحله­ ی ساقه دهی پیش می­ رود و در فصل پاییز خشک می­ شود. در چنین شرایطی عملکرد ریشه بسیار ناچیز خواهد بود. اگر ضخامت یقه سه سانتی ­متر باشد و در ماه­ های خرداد تا تیر آبیاری یا بارندگی به اندازه ­ی کافی باشد، 25 تا 30 درصد گیاهان به گل می ­روند. اگر ضخامت منطقه­ ی یقه نشاءها از دو سانتی­ متر کمتر باشد؛ گیاهان به گل نمی ­روند. چنانچه ضخامت یقه یک سانتی ­متر باشد60 درصد محصول ریشه ازین گیاهان حاصل خواهد شد. به طور کلی مناسب ­ترین ضخامت یقه هنگام انتقال نشاءها باید بین 2 تا 5/2 سانتی­متر باشد.

چنانچه بخواهید ضخامت یقه گیاهان را کنترل کنید؛ نباید در خزانه بذرها را در طول ردیف ­ها با تراکم بالا کشت کنید. اگر یقه رشد سریعی داشته باشد با افزودن مواد و عناصر غذایی و آبیاری منظم رشد یقه را باید تسریع کرد.

تناوب کاشت گیاه سنبل ختایی:

پس از برداشت گیاه سنبل ختایی، زمین از کیفیت مطلوبی برخوردار خواهد بود. پس از آن گیاهانی را می ­توان کشت کرد که به مقادیر زیادی مواد و عناصر غذایی، در طول دوره­ ی رویش خود نیازمندند.

گیاهانی که با سنبل ختایی به تناوب کشت می­شوند باید از دوره­ی رویشی کوتاهی برخوردار باشند؛ تا پس از برداشت فرصت کافی برای آماده سازی خاک وجود داشته باشد و همچنین به علف­کش بووینول مقاوم باشد.

از آن­جا که آفات و امراض این گیاه با سایر گیاهان خانواده ­ی چتریان مشترک می­باشد لذا توصیه می­ شود با این خانواده به تناوب کشت نشود.

*سنبل ختایی را نمی­ توان با فاصله­ ی زمانی کمتر از سه یا چهار سال در همان زمین کشت کرد.

طریقه ­ی داشت گیاه سنبل ختایی:

مبارزه با علف ­های هرز گیاه سنبل ختایی:

در کنار مبارزه­ ی شیمیایی، مبارزه مکانیکی با علف­ های هرز ضروری است. هنگام وجین مکانیکی علف­ های هرز با کولتیواتور، بر اثر برگردان شدن خاک بین ردیف­ ها و گیاهان عمل تهویه­ ی خاک سریعتر انجام می ­گیرد و سبب تسریع در رشد ریشه و افزایش عملکرد آن می­ شود.

از مناسب­ترین علف ­کش ­ها می­توان از بوینول و مالوران نام برد. قبل از کاشت بذرها در کاشت مستقیم در زمین اصلی، از علف ­کش مرکازین به مقدار چهار تا پنج کیلوگرم در هکتار نیز می­ توان استفاده کرد.

برای مبارزه با علف­ های هرز، هنگامی که ارتفاع سنبل ختایی به 15 تا 20 سانتی ­متر باشد، می­ توان از علف ­کش بوینول به مقدار پنج تا شش کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. زمان مناسب برای استفاده از علف­کش هنگامی است که گیاهان سه تا چهار برگی باشند.

استفاده ازین علف­ کش باید با احتیاط صورت بگیرد.

زیرا تأخیر در استفاده ازین علف­کش سبب جذب آن توسط ریشه شده و خسارت ­های سنگینی به محصول وارد می ­شود.

در صورتی که گیاهان قوی باشند و شرایط اقلیمی مساعد باشد ممکن است در سال اول رویش بین ماه­ های اردیبهشت ماه تا خرداد ماه گیاهان به ساقه بروند.

این ساقه ­ها باید بلافاصله بریده شوند. زیرا اگر گیاهان در سال اول رویش به ساقه بروند، در فصل پاییز همان سال گیاهان خشک شده و از عملکرد ریشه به شدت کاسته خواهد شد.

در طول رویش ممکن است بعضی آفت­ ها به این گیاه حمله کرده و خساراتی را به گیاهان وارد آورد. مبارزه ­ی به موقع با این آفت­ها ضرورت دارد. سموم B.I.58 و پریمور از آفت­کش ­های مناسب سنبل ختایی است.

برخی عوامل بیماری­زای قارچی مانند قارچ پاسالورا دپرسا در مرحله­ی ساقه دهی و رسیدن بذرها می­توان از قارچ­کش افوزن یا سایر قارچ­کش­های مناسب مانند محلول یک درصد سم فوندازول به اندازه­ی 5/1 کیلوگرم در هکتار و یا به اندازه­ی 3 کیلوگرم در هر هکتار از محلول 2/0 درصد سم دیتان، هر 10 روز تا 12 روز باید مصرف کرد. برای داشتن گیاهانی با رشد زیاد و عملکرد بالای محصول باید از کودهای تقویتی نیز به شکل محلول پاشی برای مزارع سنبل ختایی استفاده کرد.

شیوه کود دهی گیاه سنبل ختایی:

سنبل ختایی در طول رویش به مواد غذایی نسبتاً زیادی نیاز دارد.

کودهای حیوانی نپوسیده تأثیر نامناسبی بر عملکرد ریشه و مواد موثره­ ی آن دارد. ازین رو، در افزودن این کودها به زمین­ هایی که سنبل ختایی کشت می­ شوند باید دقت کرد.

اگر زمین از مواد و عناصر غذایی تهی باشد؛ افزودن 60 تا 70 کیلوگرم در هکتار کود نیتروژن، 100 تا 120 کیلوگرم در هکتار کود اکسید فسفر به خاک ضرورت دارد.

در سال اول رویش اوایل بهار 70 تا 80 کیلوگرم در هکتار، کود نیتروژن  به شکل سرک باید در اختیار گیاهان قرار بگیرد.

توجه داشته باشید که افزودن بیش از حد کود نیتروژن، سبب افزایش رشد رویشی و کاهش رشد ریشه می­شود و درنتیجه از عملکرد ریشه و میزان اسانس کم می ­شود.

محلول ­های غذایی نقش عمده ­ای در افزایش عملکرد ریشه دارند. در طول رویش دو تا سه بار از چنین محلول ­هایی می ­توان استفاده کرد.

از مهم ترین محلول­ های غذایی که میتوان برای افزایش رشد و عملکرد محصول سنبل ختایی استفاده کرد، محلول­ های غذایی واکسال و میکرامید است که برای استفاده ازین کودهای تقویتی باید به اندازه­ ی 3 لیتر در هر هکتار از کود واکسال و یا 8 تا 12 کیلوگرم از کود میکرامید به شکل محلول پاشی بر روی سطح گیاهان مزارع استفاده کرد.

بیشتر بخوانید: صفر تا صد زراعت گیاه دارویی تاجریزی

طریقه­ ی برداشت محصول گیاه سنبل ختایی:

برداشت ریشه ­ی گیاهانی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم تکثیر شده­ اند در پاییز انجام می ­گیرد.

برای این منظور باید ریشه­ های سنبل ختایی را از عمق 35 تا 40 سانتی­متری زمین بیرون آورد. پس از تکان دادن گیاه و جدا شدن گل و خاک، ریشه را باید از اندام ­های هوایی از منطقه ­ی یقه جدا کرد. مخلوط شدن ریشه با اندام­ های هوایی تأثیر نامطلوبی بر کیفیت اسانس ریشه دارد.

پس از جمع کردن ریشه آن­ها را شسته و به قطعات کوچکی تقسیم می­ نمایند. برای استخراج اسانس از دستگاه­های تقطیر با بخار آب استفاده می­ شود.

برای استحصال اسانس باید توجه داشت که از فشار بخار مناسب استفاده شود. در این صورت تمام اسانس موجود در ریشه خارج می­ شود و اسانس حاصله از کیفیت مطلوبی نیز برخوردار خواهد بود.

مدت زمان مناسب برای استخراج اسانس به روش تقطیر با بخار آب 8 تا 10 ساعت است.

چنانچه هدف، نگهداری ریشه باشد، پس از تمیز کردن، هر ریشه را به دو تا چهار قسمت تقسیم و به وسیله­ ی خشک­ کن­ های الکتریکی در دمای 40 تا 50 درجه ­ی سانتی­ گراد خشک می­کنند. پس از خشک شدن از هر چهار کیلوگرم ریشه ­ی تازه ­ی یک کیلوگرم ریشه به دست می ­آید.

از برگ­ ها به ندرت به عنوان دارو استفاده می­ شود.

برداشت برگ ­های سنبل ختایی به تدریج از خرداد ماه آغاز می­شود و تا قبل از آغاز سرمای پاییزه ادامه دارد؛

برداشت در کشت مستقیم و غیر مستقیم بهمین شکل است و تنها پهنک برگ برداشت می­ شود. 

برای خشک کردن برگ ­ها باید از درجه حرارت­های پایین­تر 30 تا 40 درجه ­ی سانتی­گراد استفاده کرد.

به طور متوسط از هر شش کیلوگرم برگ تازه پس از خشک شدن یک کیلوگرم برگ خشک حاصل می­ شود.

هنگام جمع آوری برگ­ ها نباید همه ­ی آن­ها را برداشت کرد. زیرا، این عمل سبب ضعیف شدن ریشه و کاهش عملکرد آن می ­شود. در هر هکتار 400 کیلوگرم تا 600 کیلوگرم برگ خشک برداشت می­ شود.

از میوه ­های این گیاه برای استخراج اسانس نیز می ­توان استفاده کرد.

ازین رو جمع ­آوری میوه نه فقط به عنوان تکثیر گیاه بلکه به منظور استخراج اسانس انجام می­ پذیرد.

مقدار عملکرد سنبل ختایی متفاوت است و به زمان کاشت و شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد.

در روش کاشت به شکل غیر مستقیم، اگر عمل انتقال گیاهان به زمین اصلی در فصل پاییز صورت بگیرد؛ بین 7 تا 9 تن در هکتار ریشه­ ی تازه می ­توان برداشت کرد. ولی اگر در فصل بهار منتقل شده باشند؛ عملکرد آن بین پنج تا شش تن در هکتار خواهد بود.

در صورتی که گیاهان به صورت مستقیم کشت شده باشند، عملکرد محصول ریشه سه تا چهار تن در هکتار  است که ازین مقدار 700 کیلوگرم تا دو تن ریشه ­ی خشک حاصل می ­شود.

اگر عمل انتقال نشا­ءها به زمین اصلی در فصل پاییز صورت بگیرد؛ در هر هکتار به میزان 6 کیلوگرم تا 10 کیلوگرم اسانس می­ توان استحصال کرد، این در حالی است که اگر نشاءها در فصل بهار انتقال یابند میزان استحصال اسانس به 4 تا 6 کیلوگرم در هکتار کاهش می­یابد و در کاشت مستقیم مقدار آن سه تا چهار کیلوگرم در هکتار می ­باشد.

شرایط اقلیمی محل رویش بر عملکرد میوه سنبل ختایی موثر است و مقدار میوه از  600 کیلوگرم  تا 800 کیلوگرم در هکتار متغیر است. که ازین مقدار پنج تا هشت کیلوگرم اسانس استحصال می­ شود.

برگ ­ها، گل­ ها یا میوه ­های سبز نرسیده این گیاه بندرت ممکن است به منظور استخراج اسانس برداشت شوند. در این صورت عملکرد پیکر رویشی تازه­ ی سنبل ختایی متفاوت و بین 5 تا 20 تن در هکتار است و از آن دو تا شش کیلوگرم اسانس استحصال می­ شود.

تمامی اندام ­های تازه­ ی سنبل ختایی در تماس با پوست ممکن است در بعضی افراد ایجاد حساسیت­ های شدید پوستی نماید که از آثار آن، تورم پوست، سرخ شدن و خارش آن می­ باشد. ازین رو توصیه می­ شود هنگام تماس بدن با اندام ­های تازه گیاهان از روپوش­ های آستین بلند و دستکش استفاده شود.

تماس با بدن اندام­ های خشک گیاهان معمولاً حساسیت ایجاد نمی­ کند.

نحوه­ ی جمع آوری بذر سنبل ختایی:

گیاهان در سال دوم رویش به گل نشسته و بذر تولید می ­نمایند. بعضی مواقع ممکن است گیاهان در سال اول رویش، بذر تولید کنند. در این حالت نباید آن­ ها را برداشت کرد. زیرا، این بذرها کیفیت مناسبی ندارد و نخواهند رویید.

در صورتی که گیاهان به منظور جمع ­آوری بذر کشت شوند، آن­ ها را باید در طول رویش علیه آفت ­ها و بیماری ­ها به خصوص آفت ­ها و بیماری­ های دوره ­ی گلدهی و تشکیل میوه، سمپاشی کرد.

بذرها چترهای اصلی سریع تر از سایر چترها می­ رسند و از کیفیت رویشی مناسب­ تری برخوردارند؛ از این رو ابتدا بذرهای چترهای اصلی و سپس بذرهای سایر چترها را باید برداشت کرد. پس از خشک کردن، بذرها را باید تمیز و سپس بسته ­بندی نمود.

عملکرد بذر 400 کیلوگرم تا 500 کیلوگرم در هکتار است.

بیشتر بخوانید: علف لیمو یا لمون گرس چیست و چگونه کشت و کار میشود؟