شاخص های کیفی آب درپرورش آبزیان

مهم ترین شاخص های مورد بررسی شامل اسیدیته، قلیاییت، آمونیاک، دی اکسید کربن، کلر، اکسیژن محلول، سختی، فلزات سنگین، سولفید هیدروژن، متان، نیترات و نیتریت، درجه حرارت، مقدار مواد جامد محلول (شوری) و مقدار کل مواد جامد معلق (کدورت) می باشند، که هر یک به اختصار در پرورش ماهیان مورد بحث و بررسی قرار می گیرند.

اسیدیته

اسیدیته ظرفیت آب برای خنثی کردن یون های هیدروکسیل است. در اغلب موارد به جای اسیدیته، PH را اندازه گیری می کنند.

در آب های شیرین،  PHدارای تغییرات و نوسانات شدیدی است زیرا مقدار نمک های محلول در آب های شیرین در مقایسه با آب دریا بسیار ناچیز می باشد.

در صورتی که منبع آب دارای PH اسیدی باشد، می توان با استفاده از کربنات کلسیم آن را به حالت خنثی نزدیک کرد. در PH کمتر از 5/5، ماهی دچار بیماری اسیدوز می گردد که باعث خراشیدگی و خوردگی آبشش ها و پوست شده و توانایی و ظرفیت حمل اکسیژن توسط خون به شدت کاهش می یابد. در PH بالاتر از حد طبیعی نیز حالت آلکالوز رخ داده که اثرات فیزیولوژیک منفی بر ماهیان می گذارد.

قلیاییت

معیاری برای سنجش غلظت کل مواد قلیایی محلول در آب است و نیز معیاری برای ظرفیت آب برای خنثی کردن اسیدها است. آب های با قلیاییت بالا، اغلب دارای یک PH قلیایی و یک غلظت بالایی از مقدار کل مواد جامد محلول هستند.

آمونیاک

غلظت های جزئی از آمونیاک در آب مصرفی ماهیان ایجاد مشکل نمی کند. این آمونیاک ناشی از تجزیه مواد آلی نیتروژنی در خاک ها و یا رسوبات می باشد. منبع عمده تولید آمونیاک در استخرها و کانال های بتنی سوخت و ساز ماهیان است. برای مثال ماهیانی که از یک جیره خشک تغذیه می کنند، به ازای هر کیلوگرم غذای مصرفی خود حدود 35-25 گرم آمونیاک وارد آب می کنند. بنابراین سرعت تعویض آب در استخرها برای دفع آمونیاک موجود در آب اهمیت فراوانی دارد.

در پرورش ماهیان سردابی عمدتاً از آب های با املاح کم و نسبتاً اسیدی استفاده می کنند. در صورتی که PH آب 7 باشد (در درجه حرارت مشابه) غلظت آمونیاک موجود در آب حدود 02/0 میلی گرم در لیتر بوده که به طور کامل در داخل محدوده مجاز و بی خطر قرار دارد.

دی اکسید کربن

هنگامی که آب چشمه ها یا چاه در معرض هوا (در ترکیب هوا مقداری دی اکسید کربن وجود دارد) قرار می گیرند، با توجه به حلالیت بالای دی اکسید کربن در آب، مقدار آن اندکی افزوده می شود. اغلب آب های سطحی حاوی مقادیر ناچیز (2-1 میلی گرم) دی اکسید کربن بوده که از طریق اتمسفر، تجزیه میکروبی مواد آلی در رسوبات بستر استخرها و یا از طریق تنفس میکروارگانیسم ها، جلبک ها و سایر گیاهان آبزی به صورت محلول وارد آب می شود.

در استخرها و کانال های بتنی دراز، منبع تولید دی اکسید کربن ناشی از سوخت و ساز ماهی ها است که به طور مدوام توسط گیاهان آبزی و یا تعویض آب از استخر خارج و حذف می گردد.

دی اکسید کربن از حلالیت بالایی در آب برخوردار است، در آب به حالت محلول در می آید و واکنش نشان داده و مخلوطی از دی اکسید کربن، اسید کربنیک و یون های غیرسمی بی کربنات و کربنات را به وجود می آورند.

مقدار نسبی دی اکسید کربن موجود در آب به هر یک از اشکال فوق از طریق PH آب تعیین می گردد. اثرات زیان آور دی اکسید کربن برای ماهیان سردابی در غلظت های بالاتر از 20 میلی گرم در لیتر آغاز می گردد. برای ماهیان آزاد باید کمتر از 20-10 میلی گرم در لیتر باشد.

بیشتر بخوانید: امور بهداشتی آبزیان

کلر

این عنصر در آب های سطحی یا زیرزمینی تحت شرایط طبیعی وجود ندارد. فقط در صورت آلودگی آب با منابعی نظیر پساب و مانند آن وجود دارد. کلر به طور طبیعی برای ضد عفونی مخازن و ادوات پرورش ماهی استفاده می شود. همچنین ممکن است آب مراکز پرورش ماهی برای انهدام عوامل بیماری زا با کلر ضد عفونی شود.

برای ضد عفونی، از هیپوکلریت سدیم یا کلسیم و گرانول های هیپوکلریت کلسیم و گاز کلر استفاده می شود. برای حجم زیاد آب استفاده از کلر از نظر هزینه مقرون به صرفه تر می باشد.

باید توجه داشت که محلول های ضد عفونی کننده ساخته شده از نمک های هیپوکلریت تمایل به قلیایی شدن دارند ولی در صورت افزودن گاز کلر آب تمایل به اسیدی شدن دارد.

اکسیژن محلول

فراهم نمودن اکسیژن محلول در پرورش ماهی ضروری می باشد. اکسیژن از طریق انتشار غیرفعال از هوا وارد آب می شود. مقدار اکسیژن محلول در آب ثابت نیست چون عوامل مختلفی از قبیل درجه حرارت آب، اختلاف ارتفاع، فشار جو، غلظت نمک و مصرف کنندگان اکسیژن در استخر که شامل باکتری ها، زئوپلانکتون ها و گیاهان آبزی می باشد، به طور دائم تغییر می کند. 


 

حداقل مقدار اکسیژن محلول مورد نیاز در آب برای ماهیان سردابی حدود 6 میلی گرم در لیتر می باشد. هوادهی یکی از بهترین روش های افزایش میزان اکسیژن محلول در استخرها و کانال های بتنی دراز می باشد. استفاده از اکسیژن خالص نیز می تواند سبب افزایش ظرفیت حمل (در حمل ماهیان به صورت زنده) گردد.

تراکم بیش از حد ماهیان، رشد و نمو بیش از حد گیاهان آبزی و فیتوپلانکتون ها در شب ممکن است سبب مصرف بیش از حد اکسیژن شود.

در پرورش قزل آلا و ماهیان سردابی بهتر است که میزان اکسیژن در ناحیه ورودی آب در 100-90 درصد حالت اشباع خود باشد و در بخش خروجی استخرها حداقل در حدود 60 درصد حالت اشباع باشد. 


 بهترین روش موجود برای اندازه گیری اکسیژن محلول در آب در کارگاه های تکثیر و پرورش ماهیان و سایر آبزیان  کشور نمونه برداری با استفاده از روش وینکلر و اندازه گیری آن با دستگاه سنسور و آنالایزر اکسیژن محلول است. 


 

فوق اشباعیت یا فوق اشباع

فوق اشباعیت به افزایش سطوح گازهای مختلف محلول در آب به بیش از 100 درصد حالت اشباع گفته می شود. این گازها بیشتر شامل گازهای نیتروژن و دی اکسید کربن بوده که می توانند مشکلات بسیار زیادی بر سلامتی ماهی ها ایجاد کنند. معمول ترین روش های ایجاد فوق اشباعیت شامل استفاده از آب چاه و چشمه ها، سیستم های پمپ و گرم کننده آب می باشد. در اثر ایجاد فوق اشباعیت ممکن است حباب هایی روی پوست و سطح بدن تشکیل گردد، که به وسیله هوادهی می توان گاز اضافه را خارج کرد.

مصرف بیولوژیکی اکسیژن

مصرف بیولوژیکی اکسیژن نشان دهنده مقدار اکسیژن مصرفی توسط میکروارگانیسم های موجود در آب است. مقدار اکسیژن مورد نیاز برای تجزیه مواد آلی در طی مدت 5 روز را نشان می دهد. این مقدار برای پرورش قزل آلا باید کمتر از 10 میلی گرم در لیتر باشد. 

سختی آب

سختی معیاری برای سنجش مقادیر نمک های کلسیم و منیزیم موجود در آب بوده که عمدتاً بر مبنای میزان کربنات کلسیم بر حسب میلی گرم در لیتر بیان می شود. سایر فلزات مانند آهن، مس، روی و سرب نیز می توانند برای محاسبه سختی کل مورد استفاده قرار گیرند اما به دلیل ناچیز بودن مقادیر طبیعی آن ها در آب ها نقش کمی در سختی آب دارند.

سختی و قلیاییت آب عمومی ترین شاخص در تعیین کیفیت آب و توان تولید پرورش ماهی به شمار می روند. معمولاً آب های نرم حالت اسیدی داشته، در حالی که آب های سخت تمایل بیشتری به سمت قلیایی شدن دارند. در آب های نرم مقدار کلسیم و سایر مواد معدنی موجود در آب پایین است که باید از طریق جیره غذایی وارد بدن شوند.

فلزات سنگین

عمدتاً فلزات سنگین نظیر روی، مس و جیوه در مقادیر جزئی در منابع آب های سطحی یافت می شوند و همچنین ممکن است از طریق پساب وارد آب ها شوند.

روی و مس محلول متداول ترین عناصر سنگین بوده که در آب مصرفی مراکز پرورش ماهی دیده می شوند. اگر چه این یون ها در آب های آشامیدنی برای انسان غیرسمی هستند ولی برای موجودات آبزی بسیار سمی هستند.

باید توجه داشت که معمولاً پایین بودن مقدار اکسیژن محلول و بالا بودن درجه حرارت آب بر سمیت فلزات سنگین می افزاید.

شوری (مقدار کل مواد جامد محلول)

شوری غلظت کل نمک های محلول در آب را نشان می دهد. این مواد شامل کربنات ها، کلریدها، سولفات ها، نیترات ها و نمک های سدیم، پتاسیم، کلسیم و منگنز است. اغلب آب های طبیعی که ماهیان در آن ها زندگی می کنند، دارای شوری ppt80-1 هستند. افزایش بیش از حد شوری آب، سبب نارسایی در تنظیم فشار اسمزی در ماهیان آب شیرین می گردد. مثلاً قزل آلای رنگین کمان بالغ را می توان در شوری ppt30 سازگار کرد.

سولفید هیدروژن

یک گاز به شدت سمی و محلول در آب است که می تواند در آب ها به صورت طبیعی و یا در اثر آلودگی وجود داشته باشد. آب های زیرزمینی می توانند دارای غلظت های طبیعی از سولفید به مقدار حداکثر تا 10 میلی گرم در لیتر باشند.

در پرورش در محیط های محصور با توری در آب دریا و یا قفس های احداث شده در آب شیرین یا دریا نیز تجمع مواد آلی در حال فساد در ناحیه کف، می تواند منجر به تولید سولفید هیدروژن در توده های آبی گردد. برای این مشکل باید محیط های محصور و یا قفس ها را به آب های عمیق تر و یا ناحیه ای با جریان بیشتر آب انتقال داد.

در پرورش ماهی در کانال های دراز بتنی، مقدار سولفید هیدروژن در حالت طبیعی قابل توجه نیست، زیرا با هوادهی و ورود اکسیژن به آب، سولفید هیدروژن به سولفات تبدیل شده و از آب خارج می شود. با این حال در صورت افزایش سولفید هیدروژن، با افزایش سرعت جریان آب (بیش از 3 سانتی متر در ثانیه) مشکل برطرف می گردد. به علت حساسیت بیشتر ماهیان سردابی به سولفید هیدروژن مقادیر آن باید کمتر از 001/0 میلی گرم در لیتر باشد.

نیرات و نیتریت

نیتریت در اثر انجام سوخت و ساز در بدن ماهی و تجزیه مدفوع و غذای خورده نشده ماهی توسط برخی از باکتری ها تولید می شود. با افزایش نیتریت در آب، ماهی دچار بیماری خون قهوه ای (شکلاتی) یا مت هموگلوبینمی می شود. با افزایش میزان نیتریت در آب به دلیل اختلال در توزیع اکسیژن در بدن ماهی سبب خفگی می شود. در آب نوعی باکتری به نام نیترو باکتر این نیتریت را مصرف کرده و میزان آن را تنظیم می کند. جمعیت این باکتری ها توسط شرایط ماهی ها و نوع تغذیه آن ها تعیین می شود. عواملی مانند توجه نکردن به آلودگی های مختلف از قبیل باقی ماندن طولانی مدت تلفات ماهی در آب حائز اهمیت است. به همین دلیل هر هفته باید میزان نیتریت آب را سنجید. بهترین زمان برای این کار اواسط هفته در زمان صبح و قبل از تعویض آب می باشد.

سمیت نیتریت در ماهی به شدت تحت تأثیر PH و سایر آنیون های موجود در آب به خصوص کلراید قرار می گیرد. افزایش غلظت کلسیم یا کلر می تواند تحمل آزاد ماهیان را در برابر نیتریت تا 50 برابر افزایش دهد. مقدار سمی نیتریت برای آزاد ماهیان در حدود 3/0 میلی گرم در لیتر است.

نیترات را به عنوان ماده ای غیر سمی برای ماهی در نظر می گیرند. نیترات سدیم تا حدود 1000-300 میلی گرم در لیتر برای آزاد ماهیان قابل تحمل خواهد بود. لذا در اغلب شرایط، سمیت نیترات برای ماهی در پرورش متراکم یا گسترده، نباید به عنوان یک مشکل جدی تلقی گردد.
 

دلایل بالا بودن سطح نیتریت در آکواریوم

- تراکم ماهی در آکواریوم بیش از حد استاندارد بوده و احتمال دارد که برخی از ماهی ها تلف شوند

- چرخه ازت (نیتروژن) ناقص است

- آکواریوم فیلتر تصفیه ندارد یا به درستی عمل نمی کند

- ممکن است به دلیل مصرف برخی از داروها، باکتری های مفید از بین رفته باشند

- ممکن است تعداد وعده های غذادهی یا مقدار آن زیاد باشد

درجه حرارت

ماهی ها چون خونسرد هستند، در یک محدوده حرارتی قادر به رشد می باشند. درجه حرارت های خارج از این محدوده و یا تغییرات سریع درجه حرارت در داخل این محدوده، شرایط محیطی کشنده یا استرس زا را برای ماهی ها ایجاد می کند.

حداکثر و حداقل درجه حرارتی که ماهی ها قادر به تحمل آن میباشند نیز به صورت ژنتیکی تعیین می شود، اگر چه عوامل جنبی دیگری مانند طول مدت زمان لازم برای سازگاری ماهی، میزان اکسیژن و نوع یون های محلول در آب نیز در این میان مؤثرند. مقادیر تقریبی حداکثر و حداقل درجه حرارت برای ماهی قزل آلای رنگین کمان در محدوده 26-0 درجه، برای کپور 30-0 درجه و گونه های تیلاپیلا 38-10 درجه سانتی گراد  متفاوت می باشد. در صورتی که اختلاف درجه حرارت بیشتر از 10 درجه سانتی گراد باشد، باید به ماهی اجازه داد تا در طی یک دوره زمانی 2 ساعته یا بیشتر، با آب گرم تر یا سردتر سازش یابد.

بهترین محدوده درجه حرارت در پرورش قزل آلا بین 16-12 درجه سانتی گراد است که هر چه درجه حرارت افزایش یابد، ماهی رشد سریع تری خواهد داشت. به طور مثال درجه حرارت 13 درجه سانتی گراد نسبت به 12 درجه سانتی گراد بهتر است. در آب هایی که دمایی کمتر از 12 درجه سانتی گراد دارند می توان در آن ماهی قزل آلا پرورش دارد ولی دوره بهره برداری طولانی تر می شود.

مقدار کل مواد جامد معلق (کدورت)

کدورت آب عبارت است از وجود مواد غیر قابل حل در آب به طور معلق و ذرات غیرقابل ته نشین در آب. لذا ممکن است ذرات از جنس گرد و غبار بوده و بسته به اینکه این ذرات از چه نوعی باشند، رنگ آب تغییر کند. در صورت کدورت بالا، رنگ آب قهوه ای (گل آلوده) است و نور خورشید به عمق نفوذ نکرده و غنی سازی آب صورت نمی گیرد و با کاهش زی شناورها مواجه خواهیم شد. زمانی که کدورت آب سبز رنگ است، نشان از وجود زی شناورها می باشد و با استفاده از شسی دیسک می توان کدورت آب را سنجش نمود. معمولاً منابع تولید کننده کدورت در آب های مصرفی مراکز تکثیر شامل ذرات معلق رس، ذرات معلق خاک، رسوبات خاک، لجن های طبیعی حاصل از استخراج معادن و کنده شدن لایه های بستر آب می باشد. در استخر ها و کانال های بتنی دراز که معمولاً به طور خود به خود تمیز می شوند، مدفوع جامد ماهیان و غذای خورده نشده نیز در ایجاد کدورت نقش دارند.

مقدار کل مواد جامد معلق و میزان کدورت آب که وضعیت بهداشتی مناسب را برای ماهی فراهم می آورد، تاکنون به طور دقیق مشخص نشده است ولی مقدار کل مواد جامد معلق در حدود 100-80 میل گرم در لیتر در طولانی مدت برای مزمن آزاد ماهیان و سایر گونه های حساس جهت جلوگیری از صدمات وارده به آبشش ها مناسب می باشد.

سرعت جریان آب

برای تأمین میزان اکسیژن مورد نیاز ماهی، حذف فضولات و باقی مانده های مواد غذایی سرعت مناسبی از آب مورد نیاز است. سرعت مطلوب آب سبب پخش بهتر غذا در زمان غذادهی می شود. اگر میزان سرعت آب کمتر از حد نرمال باشد، پدیده خودشویی صورت نگرفته و این روند موجب کاهش میزان اکسیژن، کاهش رشد ماهی و افزایش احتمال به بیماری می گردد. سرعت های بالاتر از حد نرمال سبب افزایش میزان شنای ماهی شده و ماهی همواره باید در برابر سرعت جریان زیاد آب مقاومت از خود نشان دهد، در نتیجه انرژی زیادی برای شنا و حفظ تعادل مصرف شده که می تواند سبب کاهش میزان رشد گردد.

سرعت مناسب و مطلوب محدود 3-5/2 سانتی متر در ثانیه است. حداکثر مقدار آن حدود 20 سانتی متر در ثانیه بوده که اثرات زیان باری دارد. البته بستگی به نوع احداث حوضچه ها، نوع خروجی و ورودی حوضچه ها و سطح مقطع گذر آب در حوضچه ها نیز دارد.

جدول زیر به طور خلاصه برخی از مهم ترین شاخص های کیفی آب برای پرورش ماهیان سردابی را نشان می دهد

                             مهم ترین شاخص های کیفی آب برای پرورش ماهیان سردابی

رابطه بین میزان آب و میزان تولید ماهی

 یک رابطه بسیار نزدیک بین میزان آب ورودی و میزان تولید وجود دارد. به طور مثال به ازای ورودی آب یک لیتر در ثانیه می توان حدود 120-50 کیلوگرم ماهی قزل آلا در سال تولید کرد. اختلاف بین این دو عدد (120-50) به کیفیت آب بستگی دارد. هر چه کیفیت آب بهتر باشد میزان تولید افزایش می یابد. این مقادیر در شرایط هوادهی کاملاً متغیر می باشد. امروزه در اکثر کارگاه های ماهیان سردابی، هوادهی به عنوان یکی از مهم ترین شاخص ها در افزایش میزان تولید به شمار می رود.

بیشتر بخوانید: امور فنی پرورش آبزیان

<spa