تولید و پرورش آبزیان(خوراکی_زینتی)

تولید و پرورش آبزیان(خوراکی_زینتی)

تکثیر و پرورش آبزیان خوراکی به منظور تولید و تأمین بخشی از پروتئین مورد نیاز و یا تولید انواع آبزیان زینتی و آکواریومی با ارزش در کشور، یکی از راه­ های نیل به خود کفایی اقتصادی و مصرف بهینه آب است. برای توسعه فعالیت های آبزی ­پروری وجود محل پرورش از نظر کمیت و کیفیت آب و تأسیسات فنی و انتخاب گونه مناسب اهمیت دارد. بنابراین آماده­ سازی مناسب و اصولی محل پرورش (استخر - آکواریوم) و سپس تهیه آبزی مناسب، انتقال و ماهی­ دار کردن محل پرورش از اقدامت مهم در راه­ اندازی محل پرورش آبزیان می­ باشد. به طوری که انجام صحیح هر کدام سبب حفظ سلامت ماهی ­ها در مدت پرورش، افزایش کمی و کیفی تولیدات و صرفه­ جویی در هزینه های نگهداری می­ شود.

آماده­ سازی محل پرورش آبزیان

آماده­ سازی محل پرورش آبزیان خود یک بخش مهمی از کار است که باید با دقت و به موقع انجام شود، در غیر این صورت برنامه تولید به تعویق افتاده و بهره­ برداری به حداقل خواهد رسید. آماده نمودن استخر برای شروع دوره­ی پرورش آبزیان شامل ترمیم یا تعویض، تمیز و ضدعفونی کردن محل پرورش آبزیان، شخم ­زنی، حذف علف ­های هرز، آهک­ پاشی، نصب تجهیزات، آبگیری و هوادهی هر استخر است.

انتخاب محل پرورش ماهی

قبل از شروع فعالیت در زمینه پرورش ماهی باید ابتدا امکانات و توانمندی ­های بالقوه و بالفعل منطقه را مورد بررسی قرار داد، چنانچه برای فعالیت مورد نظر مناسب بود آن­ گاه نسبت به شروع پرورش اقدام نمود. انتخاب محل مناسب برای راه­ اندازی محل پرورش از چند جهت حائز اهمیت است و ضرورت دارد برای آن مطالعات جامعی در زمینه­ های گوناگون از جمله موارد زیر انجام پذیرد:

شرایط آب و هوایی، ویژگی ­های اقلیمی مؤثر در مسائل زیست محیطی ماهی، دمای هوا که اثر مستقیم بر میزان دمای آب دارد. تبخیر و ساعات آفتابی (توان تولیدی خاک برای تغذیه و تأثیر بر محیط زیست ماهیان گرمابی).

وضعیت زمین از لحاظ تیپ و عوارض موجود در آن (توپوگرافی)، امکان تأمین آب با کمیت و کیفیت مناسب در زمان آب­ گیری استخرها و نیز در طول دوره پرورش، کسب مجوز از سازمان آب، دوری و نزدیکی مزرعه به شهرها و مراکز تأمین بچه ماهی، بازار مصرف، جاده قابل دسترسی مناسب به مزرعه و ضوابط محیط زیست.

انواع محل ­های پرورش آبزیان خوراکی و زینتی

یکی از روش ­های تقسیم­ بندی آبزی­ پروری، تقسیم­ بندی آن ­ها بر اساس نوع سازه ­های نگهداری و تولید ماهی است. این سیستم­ ها متناسب با تراکم تولید (از گسترده تا فوق متراکم) و هزینه ­ها و نهاده ­های اولیه (مانند نیروی انسانی، تراکم بچه ماهی، میزان هوادهی، نوع عذای مصرفی، پوشش کف و دیواره­ های استخر و آب ورودی) عبارت ­اند از سیستم ­های مدار بسته، مزارع انفرادی و مجتمع­ های پرورشی (استخرهای بتنی دراز و مدور)، محیط ­های محصور (قفس، پن و کانال­های آب­ رسانی کشاورزی)، مخازن ذخیره آب کشاورزی، استخرهای خاکی و پرورش در زمین­ های شالیزار مخصوص کشت برنج. میزان تولید در واحد سطح در این سیستم­ ها از 150-100 کیلوگرم در مترمربع در سال (در سیستم مدار بسته) تا 2 کیلوگرم در مترمربع در سال (در شالیزار) متغیر است. معمولاً ماهیان گرمابی (انواع کپورماهیان) در استخرهای خاکی، ماهیان سردابی (ماهی قزل­آلا) در استخرهای بتنی و ماهیان زینتی در آکواریوم­های شیشه ­ای یا مخازن بتنی یا فایبرگلاس پرورش داده می­ شوند.

1) مزارع منفرد

این مزارع به منظور پرورش ماهیان سردابی و گرمابی (استخر خاکی)، با ظرفیت ­های متنوع و متناسب با مقدار آب و زمین در دسترس متقاضیان احداث می ­شود. شکل متداول این مزارع به صورت استخرهای مستطیلی دراز و از جنس بتنی می ­باشد اما به طور محدود از استخرهای مدور از جنس بتنی یا فایبرگلاس نیز استفاده می­ شود.

استخرهای دراز به شکل پلکانی ساخته می­ شوند و آب در آن ­ها 2 تا 3 بار و گاهی 4 بار با ریزش و تهویه دوباره استفاده شده و سپس بدون تغییر در کاهش حجم از مزرعه خارج می­ شود. استخرهای این مزارع معمولاً شامل استخرهای بچه ماهی، پیش پرواری و پرواری است. میانگین تولید در واحد سطح آن با مدیریت سنتی 20 کیلوگرم در هر مترمربع می­باشد که با اعمال مدیریت جدید تا 40 کیلوگرم در هر مترمربع قابل افزایش است. 

2) مزارع مجتمع پرورش ماهی

این سیستم نیز برای تولید ماهیان سردابی (قزل­آلا)، متشکل از مزارع منفردی است که از منبع آبی و شبکه انتقال آب اصلی و امکانات زیر بنایی مشترک استفاده می­کنند. این سیستم در حاشیه منابع آبی (چشمه یا رودخانه) که بیش از 500 تنی تشکیل شده­اند. بدیهی است مدیریت تولید در این مزارع به علت نزدیکی استخرها به یکدیگر و احتمال انتقال آلودگی­ها از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. ضمن اینکه این مزارع در برخی مناطق به دلیل کاهش دمای آب به صورت فصلی مورد استفاده قرار می­ گیرند. منبع آب در این سیستم بر استفاده از آب ­های روان مانند رودخانه ­هاو... استوار است. در نظر گرفتن تمهیدات ویژه برای مقابله با سیل احتمالی هم امری ضروری است. 

3) مزارع مدار بسته پرورش ماهی

سیستم ­های مدار بسته یک سامانه کاملاً مکانیزه تولید ماهی می­ باشند که برای تولید گونه ­های مختلف ماهی استفاده می ­شوند. این روش بر بازگشت آب خروجی به چرخه پس از تصفیه و اکسیژن گیری استوار است.

در سیستم­ های مدار بسته­ی پرورش ماهی مهم­ترین مسئله تمرکز بر حفظ کیفیت آب و استفاده مجدد از آب مصرفی در سیستم پس از پالایش می­ باشد. گاهی در سیستم بسته از تانک ­های افقی با ظرفیت ­ها و تراکم بسیار بالا استفاده می­ شود.

پرورش ماهی در این سیستم تابع شرایط محیطی نیست و در هر مکان و شرایطی می ­توان این سیستم را برای پرورش ماهی ایجاد کرد. پرورش ماهی در این سیستم در طول سال قابل اجرا است. به عنوان یک اصل کلی با توجه به حساسیت زیاد، هزینه ­بر بودن ایجاد تأسیسات و نیاز به نیروی متخصص و آموزش دیده، استفاده از سیستم پرورش مدار بسته آبزیان در مناطقی که امکان تولید آبزیان پرورشی در مزارع و استخر امکان­ پذیر است، توصیه نمی ­شود.

4) پرورش ماهی در مخازن ذخیره آب کشاورزی

این استخرها به منظور ذخیره­ ی آب برای فعالیت­ های کشاورزی در کنار چاه ­های آب احداث می­ شوند که با تمهیداتی برای پرورش ماهی قابل استفاده هستند. در این استخرها، آب قبل از ورود به زمین­ های کشاورزی برای پرورش ماهی استفاده می ­شود و به همین دلیل به آن ­ها استخرهای دو منظوره نیز گفته می شود. با توجه به فصلی بودن فعالیت­ های کشاورزی این روش با محدودیت زمان دسترسی به آب مواجه بوده و حداکثر دوره پرورش آن 5 الی 6 ماه در سال است. در صورتی که این استخرها از نوع خاکی باشند، برای پرورش کپور ماهیان (4 گونه آمور، فیتوفاگ، کپور معمولی و سرگنده) و نوع بتنی آن برای پرورش ماهی قزل­آلا یا کپور معمولی به صورت تک گونه­ای که با تغذیه دستی پرورش یافته و نیاز به تولید غذای طبیعی در استخر ندارند، مناسب است.

مزایای مهم این روش به شرح زیر است:

- استفاده بهینه از آب کشاورزی

- تأمین کود برای زمین ­های کشاورزی

- کمک به اقتصاد خانوار کشاورز

- ورود ماهی به سبد غذایی کشاورزان

5) محیط محصور

محیط محصور

از روش ­های دیگر پرورش ماهی استفاده از محیط ­های محصور است. محیط­ های محصور در ایران شامل قفس، پن (سواحل محصور) و کانال­ های آب ­رسانی محصور است. در واقع این محیط ­ها بخشی از مکان ­های آبی (نظیر دریاها، دریاچه ­های طبیعی و مصنوعی، دریاچه ­های پشت سد، مرداب ­ها، تالاب ­ها، رودخانه ­ها و کانال­ های آب ­رسانی) هستند که با تور یا مواد مشبک دیگری محصور می­ شوند و در آن­ ها ماهی رها سازی و پرورش می­ یابد. در زیر اشاره­ای مختصر به هر کدام از این سیستم ­ها می ­شود:

الف) قفس:

قفس ­ها با توجه به نیاز پرورش ­دهندگان در اشکال و اندازه­ های مختلف، ساخته و استفاده می ­شوند. قفس را می ­توان به صورت آماده خریداری نمود و یا با استفاده از مواد اولیه ­ای مانند لوله پلی­ اتیلنی، چوب و یا فولاد که در بازار موجود است، ساخت. معمولاً قفس­ها به صورت چارچوب ­هایی ساخته می ­شوند که با تورهایی با چشمه مناسب پوشیده شدند. چشمه ­های توری باید به گونه­ ای باشد که جریان آب به خوبی در قفس برقرار باشد اما ماهیان پرورشی قادر به خروج از قفس و ماهیان متفرقه و شکارچی قادر به ورود به آن نباشند. ضمناً از تورهایی جهت جلوگیری از حمله پرندگان شکارچی ماهی روی استخرها استفاده می ­شود. 

قفس­ها از نظر اندازه بسیار متنوع هستند. طرح قفس ­های مورد استفاده در آب­ های داخلی کشور ساده است و به شکل مدور، مربع یا مستطیل می ­باشند. توجه به عمق مورد استفاده و خصوصیات فیزیکو شیمیایی خاک در جهت انتخاب نوع قفس حائز اهمیت است. قفس ­ها از نظر نحوه استقرار به انواع ثابت، شناور و غوطه ­ور تقسیم می ­شوند:

هم ­اکنون از دو نوع قفس ثابت و شناور، بیشترین استفاده در پرورش ماهی به عمل می ­آید و در ایران برای پرورش قزل ­آلای رنگین کمان از قفس ­های شناور استفاده می ­شود. 

ب) پن یا سواحل محصور:

پن، محیط ­های محصور ثابتی هستند که کف آن ­ها بستر منبع آبی است. پرورش در پن و پرورش در قفس با هم تفاوت دارند. در قفس، پهلوها همانند کف با بافته­ های چوبی یا تورهای نخی بسته شده است اما در پن، پهلوها از تیرک ­های چوبی یا شبکه توری تشکیل شده و کف آن، بستر طبیعی (بستر خاکی) است. در یک پن ممکن است تمام جوانب آن محصور باشد یا اینکه بعضی پهلوها محصور و جوانب دیگر آن خط ساحلی باشد. انتخاب محل مناسب پن از اهمیت بالایی برخوردار است و لذا باید نوع خاک بستر، جریان باد و کیفیت آب به علاوه دشمنان طبیعی ماهی و سایر موارد در نظر گرفته شود. 

ج) کانال ­های آب­ رسانی:

وظیفه اصلی کانال ­های آب ­رسانی تأمین و انتقال آب در مزارع کشاورزی است. پرورش ماهی در این کانال ­ها، یکی از روش ­های کم­ هزینه است که آب مورد استفاده در مزارع کشاورزی را نیز غنی می­کند

برخی از محدودیت ­هایی که باعث شده پرورش ماهی در کانال آب ­رسانی کمتر توسعه یابد عبارت­ است از:

- کاهش شدید میزان آب در اثر نفوذ و تبخیر در برخی از کانال ­های آب­ رسانی به ویژه نوع خاکی

- ورود آب ­های شور حاصل از زه کشی خاک ­های شور به کانال­ های آب­ رسانی

- افزایش ضریب تبدیل غذایی

- رسوب لجن و گل در کف کانال و پر شدن آن

- نوسان نامنظم جریان آب

- آلودگی با سموم دفع آفات نباتی

باید دقت نمود که در تمام فصول امکان بهره ­برداری از کانال نیست و در ضمن سرعت جریان آب روی بهره ­وری ماهی تأثیر دارد لذا در کانال­ هایی با سرعت بالای آب امکان پرورش نیست و در سایر شرایط هم بهتر است از ماهی با وزن ­های بالاتر استفاده نمود زیرا رشد بهتری خواهند داشت.

6) استخر خاکی

 با ساخت استخرهای خاکی و پرورش ماهی در اراضی بایر با آب نسبتاً شور، حداکثر استفاده را می ­توان از این اراضی انجام داد. در این استخرها با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه می ­توان ماهیان قزل ­آلا و کپور را پرورش داد.

در این روش با استفاده از سطح وسیع استخرها حجم آب در گردش، کمتر از مزارع منفرد است. ضمناً ماهیان سردابی از غذای زنده احتمالی در محیط پرورش نیز بهره­ مند می­ شوند. 

7) شالیزار

یکی از روش­ های دیگر استفاده از شالیزار برای آبزی ­پروری می ­باشد. این روش هم برای ماهی و هم برای برنج مفید است. مدفوع ماهی برای برنج به عنوان کود بوده و هم­ چنین ماهی از حشرات درون آب تغذیه کرده و نیز باعث گردش اکسیژن در اطراف شالیزار می ­شود. این مسئله باعث افزایش محصول برنج به میزان 10 الی 15 درصد است.

بیشتر بخوانید: امور بهداشتی آبزیان

پرورش ماهیان زینتی

با توجه به تنوع گونه­ ای (آّب شور و آب شیرین) و زیستی بسیار زیاد ماهیان زینتی و عادات و نیازهای تولید مثلی و غذایی متفاوت، جزئیات فرآیند تولید که بازگوکننده مراحل مختلف تکثیر نیز باشد به طور کامل مقدور نیست. در زیر به شرح برخی از مراحل مهم می ­پردازیم.

انتخاب محل

در صورتی که پرورش ماهیان زینتی در مقیاس بزرگ صورت پذیرد، در انتخاب محل تکثیر و پرورش ماهیان زینتی باید به نکات زیر توجه نمود:

- محل پرورش این ماهیان باید در منطقه ­ای خارج از شهر و عاری از آلودگی ­های معمول آب ­های سطحی باشد تا بتوان علاوه بر کاستن احتمال آلودگی ­های معمول آب ­های سطحی و مسمومیت ماهیان، برای کسب مجوز حفر چاه سطحی از سازمان جهاد کشاورزی اقدام نمود.

- کارگاه باید ترجیحاً در منطقه ­ای احداث شود که از نظر آب و هوایی با گونه ­های پرورشی ماهیان زینتی سازش داشته باشد و از آنجا که اکثر گونه ­های ماهیان زینتی در دمای بین 30-20 درجه سانتی گراد تکثیر و پرورش می ­یابند، مناطق معتدل و گرمسیری برای احداث کارگاه مناسب ­تر از مناطق سردسیر کوهستانی می ­باشند زیرا در این مناطق انرژی زیادی برای افزایش دمای آب مصرف می­ گردد که سبب افزایش هزینه تولید می ­شود.

- برای توسعه مشاغل کوچک اخیراً تحت شرایط خاصی مجوز تولید ماهیان زینتی در مناطق شهری نیز بر اساس ضوابط موجود صادر می ­شود. این موضوع پرورش ماهیان زینتی را در حوزه کسب و کار خانگی قرار داده است.

احداث کارگاه

در مراحل ساخت کارگاه باید به این نکته توجه کرد که عایق بندی کارگاه باید با دقت زیادی انجام شود. مخصوصاً اگر کارگاه در مناطق معتدل یا سردسیر واقع شده باشد. معمولاً کارگاه ­های تکثیر از نور طبیعی به میزان کمی استفاده می­ کنند.

برای ساخت یک کارگاه متوسط فضایی به اندازه 300 مترمربع کافی است. این کارگاه باید قسمت ­های زیر را دارا باشد:

1) سالن حوضچه­ های سیمانی: که حوضچه­ هایی به ابعاد 1×1 متر در آن تعبیه شده است.

2) سالن آکواریوم: از آنجا که بعضی گونه ­ها برای تکثیر و پرورش لاروها حتماً نیازمند محیط آبی کوچک که وضعیت سلامتی ماهی در آن قابل مشاهده باشد، هستند؛ لذا قسمتی از کارگاه باید به سالن آکواریوم با آکواریوم­ هایی با ابعاد 50×30×100 تبدیل گردد.

2-1- سالن تکثیر مولدین: بعضی از گونه­ ها که انتخاب جفت دارند، برای تکثیر نیاز به آکواریوم­هایی با ابعاد 50×30×50 و برخی از گونه ­ها که به صورت گله ­ای تخم­ ریزی می ­کنند، نیاز به آکواریوم­هایی با ابعاد 50×30×100 دارند.

2-2- سالن پرورش لاروها: پرورش لاروها حتماً نیاز به محیط آبی کوچک دارد تا بتوان وضعیت سلامتی ماهی را مشاهده کرد. بنابراین قسمتی از کارگاه باید به سالن آکواریوم با آکواریوم­هایی با ابعاد 50×30×100 تبدیل گردد.

3) اتاق غذاسازی

3-1- اتاق غذاسازی غذاهای دستی: در این محل تجهیزات غذاسازی شامل چرخ گوشت، میکسر، یخچال و فریزر وجود دارد و آماده­ سازی و تهیه خوراک ماهیان در این اتاق انجام می ­شود.

3-2- اتاق غذاسازی غذاهای زنده: در این محل تهیه و تولید غذای زنده نظیر ناپلئوس، آرتمیا، لارو پشه، دافنی و کرم خونی صورت می­ گیرد.

4) آزمایشگاه و اتاق قرنطینه و درمان: که آزمایش ­های اولیه ماهیان بیمار و خریداری شده در این قسمت انجام می ­گیرد.

5) انبار و دفتر تأسیسات

6) اتاق نگهداری تجهیزات

ساختار آکواریوم

آکواریوم ­ها از نظر شکل متنوع بوده و به صورت مکعب مستطیل، شش وجهی، هشت وجهی، کروی و استوانه ­ای و اشکال مشابه دیگر وجود دارند. بهترین نوع آکواریوم، مکعب – مستطیلی است. این به دلیل داشتن تهویه زیاد، فضای بیشتر برای ماهی و سهولت تمیز کردن آن است. هر چه اندازه آکواریوم بزرگ­ تر باشد بهتر است زیرا مدیریت و بررسی کیفی در مقیاس و حجم زیاد آسان ­تر است. به علاوه کنترل بیماری­ ها راحت­ تر صورت می­ گیرد.

انواع مختلف آکواریوم

الف) آکواریوم قرنطینه:

آکواریوم­ های کوچک به حجم 10 لیتر که فقط به پمپ هوا و فیلتر نیاز دارند و برای ساخت آن­ها از شیشه ­های به قطر 2 میلی ­متر استفاده می ­شود. این آکواریوم ها برای نگهداری ماهیان خریداری شده و به طور موقت جهت اطمینان از سلامت آن­ ها به کار می ­روند. 

ب) آکواریوم تکثیر و پرورش:

به طور کلی چون نگهداری انواع ماهیان در یک آکواریوم، امکان تولید مثل آن­ها را از بین می ­برد لازم است برای تخم ­ریزی کاهیان از هم تفکیک شوند و آکواریوم با طراحی خاص بسته به نوع گونه آماده شود. مثلاً برای تخم­ ریزی سیچلایدها از یک گلدان وارونه، برای آنجل از یک تخته سنگ صاف با زاویه 50 درجه و برای کاراسین­ ها پوشش گیاهی نیاز است. محل قرارگیری آکواریوم­ های تکثیر از اهمیت به سزایی برخوردار است زیرا برخی از ماهیان زینتی به نور شدید و تردد زیاد حساسیت دارند و باید شرایط محیطی برای این نوع آکواریوم­ها قابل کنترل باشد. حتی گاهی رنگ پس زمینه آکواریوم نیز دارای اهمیت است.

ج) آکواریوم آب شور:

به دلیل مشکلات موجود در فراهم کردن امکانات برای این گونه­ ها، در مناطقی که آب شور دریا به صورت طبیعی در دسترس نیست، درصد کمی از ماهیان آکواریومی را به خود اختصاص می ­دهند. یکی از مشکلات اساسی در نواحی دور از دریاهای آزاد، تهیه آب مورد نیاز این آکواریوم ­ها است. ماهیان آب شور نیاز به رسیدگی بالا دارند و معمولاً هزینه ­های نگهداری آن­ ها بالا بوده و نیاز به مخازن بزرگ و مرجان ­های زنده و یا مرده دارند.

آماده­ سازی استخر پرورش ماهیان گرمابی

آماده سازی استخرهای خاکی که عمدتاً برای پرورش ماهیان گرمابی (کپور ماهیان) مورد استفاده قرار می­گیرند، شامل تمام فعالیت هایی است که استخر را از هر نظر برای انتقال ماهی به آن مهیا کند و شامل مراحل زیر میباشد:

1) تخلیه و پاک سازی استخرها (در صورت استفاده از استخر در دوره ی قبل)

2) آهک پاشی و کلر زنی

3) برداشت خاک سیاه و لجن

4) خشک کردن بستر خاک استخر

5) شخم و دیسک زدن بستر استخر

6) ترمیم دیواره ها و شیب بندی کف استخرها

7) آهک پاشی مجدد و آب گیری اولیه

8) دادن کود پایه

9) آب گیری نهایی

آماده سازی استخر بتنی پرورش ماهیان سردابی

1) تخلیه و پاک سازی استخرها

2) شست و شوی استخرها

3) خشک کردن استخر

4) ضدعفونی و شعله افکنی

5) شست و شوی  بقایای مواد ضد عفونی کننده

6) آب گیری استخر

به دنبال یک فرآیند آماده­سازی مناسب میتوان راندمان استخر را بالا برد و هم چنین به ثبات پارامترهای فیزیکو شیمیایی کمک زیادی کرد.

تخلیه آب:

از اصول اساسی در رابطه با آماده سازی قبل از ماهی دار کردن استخر ماهی، تخلیه آب استخر است تا مقدمات کار برای پرورش ماهی در دوره بعد مهیا شود. قبل از تخلیه آب استخر توجه  به نکات زیر ضروری به نظر می رسد:

1) زمان تخلیه آب استخر:

تخلیه آب استخر بهتر است در ابتدای صبح انجام شود

2) سرعت تخلیه:

به شکل، مساحت، عمق، شیب کف و نوع خروجی آن بستگی دارد

3) روش تخلیه:

آب استخر معمولاً به دو روش ثقلی و پمپاژ انجام می شود

شست و شوی استخر:

اگر برای اولین بار از حوضچه ها و کانال های کارگاه استفاده می شود، باید قبل از آب گیری، کلیه مصالح و مواد مصرفی را جمع آوری و حوضچه ها و کانال ها را شست و شو داد.

اگر برای چندمین بار از استخر استفاده می­ شود، باید قبل از آب گیری، کلیه کانال ها و حوضچه ها تمیز و ضدعفونی شوند.

بیشتر بخوانید: تغذیه آبزیان