تغذیه آبزیان

تغذیه یکی از عوامل مهم و مؤثر در پرورش آبزیان است. مهم ترین اقدام در این فرایند، تهیه غذای با كیفیت و روش غذادهی مناسب می باشد. در پرورش آبزیان بیش از 60 درصد كل هزینه ها را تغذیه شامل می شود،لذا پرورش موفقیت آمیز آبزیان به تهیه جیره ای مناسب مطابق با نیازهای آنها بستگی دارد، به طوری كه این جیره غذایی بتواند كلیه نیازهای آبزیان را در شرایط مختلف محیطی تأمین نماید.
همان طور كه قبلاً بیان شد، در مزارع پرورش ماهی تنها بخشی که بیشترین هزینه ها را شامل می شود،تهیه غذا می باشد. برخی از پرورش دهندگان بدون توجه به میزان غذای مورد نیاز ماهی ها اقدام به غذادهی می کنند. این امر اغلب به اتلاف غذا، كاهش کیفیت آب و در نتیجه تولید نامناسب و ضریب تبدیل غذایی بالا منجر می شود. بنابراین در پرورش ماهی به شیوه صنعتی به منظور دستیابی به حداکثر رشد و بهترین کارایی غذایی از یک جیره خاص، عواملی چون میزان غذادهی (مقدار و حجم جیره)، دفعات و روش های غذادهی باید مورد توجه واقع شوند.

منابع غذایی آبزیان

برای اقتصادی شدن فعالیت پرورش ماهی، معمولاً فقط از غذاهای طبیعی برای تغذیه ماهیان پرورشی استفاده نمی شود، بلکه برای آنها خوراکی فراهم می شود که پیش از مصرف به چندین روش عمل آوری یا نگهداری شده باشد. این خوراك معمولاً از گروهی از مواد غذایی تهیه می شود که حاوی مجموعه ای از مواد مغذی ضروری باشد. بنابراین نیازهای ماهی به مواد مغذی ضروری باید از طریق جیره غذایی تأمین شود. مواد غذایی ممکن است از ترکیبات ساده ای مثل نمک معمولی تا موادی با منشأ گیاهی یا جانوری متغیر باشد.
یک جیره غذایی مطلوب، جیره ای است که حداقل قیمت را داشته باشد و نیازهای ماهی به مواد مغذی را به منظور نگهداری، رشد و تولید مثل تأمین کند و با آن حداکثر میزان تولید به دست آید.
مانند سایر جانوران مهم ترین مواد تشكیل دهنده بدن آبزیان را شش ماده مغذی اصلی شامل آب، پروتئین ها،لیپید ها، كربوهیدرات ها، مواد معدنی و ویتامین ها تشكیل می دهند، كه وجود هر یك در دستورالعمل جیره غذایی با مقدار مشخص ضروری است. مواد خام فراوانی می توانند برای تولید خوراک آبزیان استفاده شوند. جیره های غذایی باید طوری تنظیم شوند که سرشار از مواد مغذی و انرژی باشند و بسیاری از آنها بر اساس اقلام غذایی با منشأ دریایی تولید می شوند. به طور کلی اقلام غذایی انتخاب شده برای تولید خوراك غنی ازپروتئین و انرژی می باشند.

منابع پروتئینی با منشأ جانوری

به طور کلی پودر ماهی از بهترین منابع پروتئینی می باشد، زیرا دارای اسیدهای آمینه ضروری بوده و همچنینمنبع مناسبی از اسیدهای چرب ضروری، مواد معدنی و ویتامین های معین است. پودر ماهی حاوی درصدبالایی پروتئین (معمولاً 60 تا 75 درصد)، مقدار قابل ملاحظه ای مواد معدنی (10 تا 20 درصد) و مقداریلیپید (5 تا 10 درصد) می باشد.
در برخی از کشورها از سیلوی ماهی )تکه ها یا ضایعات ماهیان نگهداری شده در اسید( به عنوان منبعپروتئینی استفاده می شود. کنسانتره های پروتئینی به دست آمده از ماهی نیز در تغذیه آبزیان استفاده می شودکه از ارزش بیولوژیکی بالایی برخوردار هستند. این ترکیبات از منابع خوب اسیدهای چرب ضروری می باشند.
کنسانتره های پروتئینی ماهی گران تر از پودر ماهی بوده، اما بازده غذایی بالاتری دارند.
منابع پروتئینی متعدد مشتق شده از جانوران خشکی زی در خوراک آبزیان ممکن است استفاده شود. اینمنابع شامل پودر گوشت، پودر گوشت و استخوان، پودر محصولات جانبی مرغ، پودر خون و پودر انواع کرممی باشد. همه این منابع دارای مقدار پروتئین نسبتاً بالایی هستند و ممکن است در جیره غذایی، جایگزینبخشی از پودر ماهی مورد استفاده واقع شوند.
پروتئین های تک سلولی: اصطلاح پروتئین تک سلولی برای گروه وسیعی از محصولات با منشأ میکروبی یامیکروارگانیسمی به کار می رود. این محصولات ممکن است شامل جلبک ها، قارچ ها، مخمرها و باکتری هایناشی از فرایندهای تخمیری باشد.

منابع پروتئینی گیاهی

از مهم ترین منابع پروتئین گیاهی می توان به کنجاله دانه های روغنی اشاره کرد. کنجاله ها از مواد باقی ماندهپس از استخراج روغن از دانه های سویا، پنبه دانه، کانولا، بادام زمینی، آفتاب گردان، باقلای مصری و گلرنگتهیه می شوند. کنجاله سویا به عنوان بهترین منبع پروتئین گیاهی در نظر گرفته می شود که در دسترس بودهاما حاوی عوامل ضد تغذیه ای می باشد.
استفاده از پودر ذرت و غلات برای تهیه جیره غذایی نیز متداول است، اما این اقلام بیشتر به عنوان منبعانرژی ارزان قیمت و نیز به خاطر خواص هم بندی (چسبندگی) ناشی از محتوای نشاسته آنها به خوراكافزوده می شوند.

منابع لیپید (چربی)

از منابع لیپیدی مورد استفاده در خوراک آبزیان می توان به لیپیدهای با منشأ گیاهی، جانوری و لیپیدهایحاصل از محیط های خشکی و آبی مانند چربی و پیه گاو، روغن سویا و آفتاب گردان، روغن تخم کتان و روغنماهیان دریایی اشاره كرد.

منابع تأمین کننده كربوهیدرات ها

یكی از مهم ترین تفاوت های ماهی با موجودات خشكی زی در متابولیسم كربوهیدرات ها است. این اختلافمتابولیسم به ویژه در ماهیان گوشت خوار مانند قزل آلای رنگینك مان بیشتر مشهود است. كربوهیدرات هادر چرخه تولید گلوكز و انرژی نقش دارند. در غذای ماهیان، كربوهیدرات ها زمانی برای تأمین انرژی مورداستفاده قرار می گیرند كه ماهی به علت عدم تعادل جیره غذایی نتواند از پروتئین و چربی موجود در آناستفاده كند. كربوهیدرات ها در جیره غذایی ماهیان پرورشی به دلیل ایجاد تعادل در مواد مغذی و کمکبه گوارش بهتر مواد غذایی کاربرد دارند. حتی می توان از جیره ای استفاده كرد كه هیچ منبع كربوهیدراتیدر آن به كار نرفته باشد و اختلالی هم در رشد ماهی به وجود نخواهد آمد. از منابع کربوهیدرات ها می توانبه غلات (گندم، جو، ذرت و...) اشاره کرد. استفاده از كربوهیدرات ها برای پلت كردن غذا اهمیت دارند.
پلی ساكارید هایی نظیر سلولز به مقدار بسیار ناچیز در ماهی قابل هضم و جذب هستند.

منابع تأمین کننده ویتامین ها

ویتامین ها به دو دسته مهم، ویتامین های محلول در آب و محلول در چربی، تقسیم می شوند. ویتامین های E،D،A،K محلول در چربی و ویتامین C و گروه B محلول در آب هستند. ویتامین ها در انجام اعمال حیاتیبدن مانند سوخت و ساز چربی ها نقش بسیار مهمی را به عهده دارند و وجود آنها در مقادیر بسیار كم در جیرهغذایی ماهی با استفاده از مکمل های ویتامینه ضروری است. به دلیل عدم پایداری بسیاری از ویتامین ها درآب، كارخانه های تولیدك ننده خوراك در خصوص مواد غذایی حاوی ویتامین، سعی می كنند ویتامین ها را درداخل كپسول (پوشش) قرار دهند تا پایدارتر بمانند.
مواد غذایی نظیر سبوس گندم و برنج، خرده های گندم، پودر ماهی، حبوبات، غلات، مخمرها (از بهترین منابعویتامین B)، کنجاله پنبه دانه، جوانه گندم، روغن جگر ماهی، پودر جگر، برگ گیاهان و امعا و احشای دام ها (ضایعات کشتارگاهی) انواع ویتامین های لازم را دارند. 

مواد معدنی

مواد معدنی در تنظیم فشار اسمزی ماهیان نقش مهمی دارند. ماهیان این مواد را عمدتاً از طریق غذا و بهمقدار کمی از طریق آب دریافت می کنند. مواد معدنی موجود در آب از ناحیه آبشش و پوست ماهی جذبمی شوند. ماهیان آب شیرین با ماهیان آب شور از نظر تنظیم فشار اسمزی تفاوت دارند. در ماهیان آب شیرین تراكم مواد معدنی در داخل بدن ماهی بیش از خارج آن می باشد. لذا آب به داخل بدن ماهی آمده و ماهیمواد معدنی را دفع میك ند. در این حالت آبشش ها همواره به طور فعال نم كها و مواد معدنی را از محیط آبیوارد بدن میك نند. بر این اساس همواره مواد معدنی محلول در آب شیرین كمیاب می باشند و باید به جیرهغذایی ماهیان اضافه شوند.
مواد معدنی لازم در جیره غذایی ماهیان عبارت اند از: كلسیم، فسفر، منیزیم، آهن و روی.برای تأمین كلسیم از موادی مانند پوسته تخم مرغ و حلزون، كربنات كلسیم، پودر استخوان وصدف ها پساز عمل آوری در جیره غذایی استفاده میك نند. از منابع تأمین کننده مواد معدنی مورد نیاز ماهی می توان پودراستخوان، پودر صدف و آرد ماهی را نام برد.

سایر اقلام غذایی 

سایر اقلام غذایی مورد استفاده در تغذیه ماهیان عبارت اند از: مواد آنتی اکسیدانی و ضد قارچ، رنگ دانه هایکاروتنوئیدی.
این اقلام غذایی اخیراً در مقادیر نسبتاً کمی به جیره غذایی افزوده می شوند و اگرچه آنها ارزش غذایی کمیدارند اما موجب بهبود بازده غذایی و افزایش کیفیت محصول تولید شده می شوند.
دسته مهمی از بهبود دهنده های مواد غذایی آبزیان پروبیوتیک ها و پری بیوتیک ها هستند. پروبیوتیک ها یازیست یارها میکروارگانیسم هایی متعلق به فلور طبیعی موجود زنده یا محیط طبیعی اطراف آنها هستند ومی توانند بدن میزبان را در مقابل عوامل بیماری زا مقاوم سازند. پروبیوتیک ها نوعی مکمل میکروبی زندهبه صورت تک یا گروهی هستند که از طریق بهبود تعادل میکروبی آثار سودمندی بر میزبان دارند. امروزه انواعمختلفی از پروبیوتیک ها در غنی سازی غذاهای زنده، بهبود کیفیت آب، تحریک سیستم ایمنی بدن، افزایشرشد و مقاومت نسبت به عوامل بیماری زا استفاده می شوند.
پری بیوتیک ها مواد غذایی غیرقابل هضمی هستند که از طریق رشد و فعالیت یک یا تعداد محدودی ازباکتری های موجود در روده اثرات سودمندی بر میزبان دارند و می توانند سلامتی میزبان را بهبود بخشند.
بسیاری از مواد غذایی که به روده می رسند شامل کربوهیدرات های غیرقابل هضم و نیز برخی از چربی هامی توانند به عنوان پری بیوتیک عمل كنند. این مواد می توانند به جذب کلسیم و سایر مواد معدنی کمکكنند و موجب افزایش سطح ایمنی و عملکرد دستگاه گوارش شوند.
امروزه ترکیبی از پروبیوتیک ها و پری بیوتیک ها به نام سین بیوتیک ها وجود دارند که اثرات سودمند هردو دسته از مواد ذکر شده را دارند. از این ترکیبات می توان به بیفیدوباکترها و فروکتوالیگوساکارید ها یالاکتوباسیلوس به همراه انسولین اشاره كرد. 

ماهیان زینتی از نظر تغذیه با یکدیگر متفاوت بوده و هر گروه از مواد غذایی خاصی تغذیه میك نند. ماهی هاییک گونه نیز در سنین مختلف ممکن است عادات غذایی متفاوتی داشته باشند. به طور کلی ماهی های زینتیممکن است گوشت خوار، گیاه خوار و یا همه چیزخوار باشند.
ماهی های گوشت خوار در مقایسه با گیاه خواران، خود به دو دسته تقسیم می شوند؛ اول آنهایی که از جانورانکوچک بی مهره تغذیه میك نند. دسته دوم ماهی های ماهیخوار که غذای اصلی آنها را سایر ماهی ها تشکیلمی دهند. در هر صورت معمولاً حتی ماهی هایی که عادات غذایی خاصی دارند، در سنین مختلف گاهیممکن است به طور اتفاقی و یا انتخابی اقدام بهخوردن انواع دیگر غذاها كنند. نکته مهم این است که غالباًدر شرایط آکواریومی می توان تا حدودی عادات غذایی بیشتر ماهی ها را تغییر داده و یا کنترل نمود؛ برایمثال سیچلایدها با اینکه عموماً گوشت خوار هستند، با وجود این به خوبی می توان آنها را با غذاهای آمادهتغذیه نمود. اصولاً ماهی ها حتی در شرایط طبیعی وقتی که غذای اصلی آنها پیدا نشود، می توانند از منابع
دیگر غذایی به طور موقت استفاده كنند. بدون شک در صورتی که غذا با سیستم گوارشی آنها مغایر و زمانتغذیه آنها از این غذا طولانی باشد، رشد و نمو آنها کامل نخواهد بود و این موضوع در مورد ماهیان زینتیصدق می کند، زیرا ماهی ها به اجبار آنچه مواد غذایی را که در دسترس آنها قرار می گیرد، مصرف میكنند. در نگهداری و پرورش ماهی ها باید تا حد امکان سعی شود که به آنها غذایی داده شود که مشابه غذای آنهادر محیط طبیعی باشد. از آنجا که آپارتمان نشینی و زندگی ماشینی امروزی تولید یا جمع آوری غذاهای زندهو مخصوص ماهی ها را مشکل و یا غیرممکن ساخته است، کارخانه های تولید خوراك ماهیان زینتی اقدام بهساختن انواع غذاهای آماده نموده در برخی موارد جیره غذایی خاصی برای هرگونه از ماهی یا گونه های مشابهتهیه می کنند. شکی نیست که این غذاها هر چند هم که کامل باشند جای غذاهای طبیعی را نمی گیرند،با وجود این، خوب یا بد امروزه شاید بیش از 90 درصد غذای ماهیان زینتی از این منبع تأمین می گردد.
غذاهای آماده معمولاً منشأ جانوری و گیاهی داشته و اکثراً انواع ویتامین ها و املاح لازم نیز به آنها اضافهمی شود.