راهنمای زراعت گیاه ختمی دارویی

زراعت گیاه ختمی دارویی:

گیاهشناسی گل ختمی دارویی:

گیاه ختمی دارویی با نام علمی (Althaea officinalis L) متعلق به خانواده ­ی پنیرک است. گیاهی علفی و چند ساله است.

از ریزوم، ریشه ­ای ساده و یا کم و بیش منشعب به طول 10 تا 30 سانتی­متر و به ضخامت دو تا سه سانتی ­متر خارج می­ شود. رنگ قسمت خارجی ریشه قهوه ­ای تیره و لایه­ ی داخلی آن سفید رنگ است. ساقه استوانه ­ای شکل و ارتفاع آن 80 تا 120 سانتی­ متر است. پای ساقه معمولاً چوبی است. برگ ­ها سه تا پنج لبی به قطر 5 تا 10 سانتی ­متر و رنگ آن سبز تیره است. برگ­ ها به شکل متناوب روی ساقه قرار می ­گیرند.

برگ­ های قسمت فوقانی ساقه کم و بیش تخم ­مرغی شکل است، ولی برگ ­های پایینی ساقه قلبی شکل هستند.

حاشیه­ ی برگ ­ها دندانه دارند. سطح برگ­ ها از کرک ­های انبوه و فراوانی پوشیده شده است. گل ­ها کوچک و به رنگ سفید یا صورتی کم­رنگ و گاهی در سطح گلبرگ ­ها لکه­ های زرشکی یا ارغوانی مشاهده می­شود.

*گل­ ها از اوایل فصل تابستان در تیر ماه  ظاهر می­ شوند و گلدهی تا اواخر فصل تابستان در شهریور ماه ادامه می ­یابد.

*گل ­ها برای مدت نسبتاً طولانی روی گیاه قرار دارند. گیاه ختمی دارویی دارای مواد موثره­ ی موسیلاژ است. ترکیب موسیلاژ، همان لعابی است که هنگام خیس کردن ختمی در آب بوجود می­آید.

بیشتر بخوانید: راهنمای زراعت گیاه دارویی انجدان رومی

نیازهای اکولوژیکی گیاه ختمی دارویی:

بذر ختمی حدود 10 تا 15 روز پس از کاشت در دمای مناسب و وجود رطوبت کافی سبز می­ شود.

خاک ­های سبک، عمیق و خاک­ های عمیق و حاوی ترکیبات هوموسی، خاک ­های مناسبی برای کشت این گیاه هستند.

هوای گرم و رطوبت کافی علاوه بر اینکه برای رویش گیاه ختمی دارویی بسیار مناسب است، بلکه در افزایش کیفیت و کمیت مواد موثره ­ی گیاه ختمی نیز نقش موثری دارد.

نحوه ­ی کاشت گیاه ختمی دارویی:

نحوه­ ی آماده سازی خاک برای کاشت گیاه ختمی دارویی:

ریشه­ های ضخیم از مقدار مواد موثره­ ی بیشتری برخوردار هستند. از آنجا که آماده سازی خاک تأثیر عمده ­ای در وضعیت ریشه و رشد گیاه دارد، لذا قبل از کاشت از آماده ساختن خاک ضرورت دارد.

پس از افزودن کودهای حیوانی یا شیمیایی مورد نیاز گیاه، انجام شخم عمیق در فصل پاییز به عمق 40 تا 60 سانتی ­متر در خاک ضروری است. جمع ­آوری سنگ ­ها و قلوه سنگ­ های خاک علاوه بر اینکه باعث افزایش رشد ریشه و عملکرد آن می­ شود بلکه در سرعت رویش گیاه بسیار موثر است و افزایش عملکرد برگ و گل را به همراه دارد.

در اوایل فصل بهار زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کشت باید مهیا کرد.

تاریخ و فواصل کاشت گیاه دارویی ختمی:

فصل بهار تقریباً نیمه ­ی اول فروردین ماه یا اواخر فصل پاییز در آذر ماه زمان مناسبی برای کشت مستقیم گیاه ختمی دارویی در زمین اصلی است.

فاصله­ ی ردیف ­ها از یکدیگر 60 سانتی­متر تا 70 سانتی­متر مناسب است. معمولاً در کشت مستقیم برای هر هکتار زمین 5 تا 6 کیلوگرم بذر ختمی دارویی مورد نیاز است.

در کشت غیر مستقیم، اواخر بهار و اوایل تابستان در ماه ­های خرداد تا تیر زمان مناسبی برای کشت بذر ختمی دارویی در خزانه­ ی هوای آزاد است. بذرها را در ردیف­ هایی به فاصله ­ی 15 سانتی ­متر کشت می­ کنند. بذر مورد نیاز برای هر هکتار زمین، یک کیلو گرم است.

5/2 تا 3 ماه پس از سبز شدن در فصل پاییز در مهر ماه تا آبان ماه، یا اوایل بهار سال بعد نشاءها را می ­توان به زمین اصلی منتقل کرد.

اگرچه اوایل بهار نشاءها را می ­توان منتقل کرد ولی فصل پاییز زمان مناسب­تری برای انتقال نشاءها به زمین اصلی است.

زیرا شوک حاصل از انتقال نشاءها به زمین اصلی در فصل پاییز کمتر از شوک حاصل از انتقال نشاء در فصل بهار است.

نشاءها را در ردیف ­هایی به فاصله­ ی 60 تا 70 سانتی ­متری در زمین اصلی باید کشت کرد. فاصله­ ی دو بوته روی ردیف کاشت 40 تا 50 سانتی­ متر مناسب است.

روش کاشت گیاه ختمی دارویی:

گیاه ختمی دارویی را توسط بذر یا از طریق رویشی می­ توان تکثیر کرد. تکثیر با بذر مناسبتر است و همواره ازین روش برای تکثیر ختمی دارویی استفاده می ­شود. بذرهای تازه ­ی این گیاه قوه­ی رویشی نامناسبی دارند، ازین رو کاشت باید از بذرهای دو تا سه ساله استفاده کرد.

تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیر مستقیم انجام می ­گیرد.

کشت مستقیم:

بذرهای گیاه ختمی دارویی را در زمان مناسب به صورت ردیفی در فواصل ذکر شده کشت می­ کنند. عمق بذر متفاوت است و به بافت خاک و رطوبت آن بستگی دارد و بین یک تا دو سانتی­ متر مناسب است. پس از کشت، آبیاری مناسب ضرورت دارد و سبب تسریع و هماهنگی در سبز شدن بذرها می­ شود.

کشت غیر مستقیم:

در زمان یاد شده بذرهای گیاه ختمی دارویی را در خزانه­ ی هوای آزاد که بستر آن به همین منظور تهیه شده کشت می­ کنند. پس از کاشت به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک، غلتک مناسبی زده می ­شود. آبیاری منظم و کافی و همچنین وجین علف­ های هرز در طول رویش گیاهان نقش عمده ­ای در سرعت رشد گیاه و افزایش عملکرد تمامی قسمت­ های گیاه اعم از ریشه، برگ و گل دارد.

بذرهای ختمی دارویی با تأخیر و پس از سه تا چهار هفته سبز می­ شوند، ازین رو بهتر است بذر این گیاه را با بذرهای گیاهان سریع الرشدی مانند: خردل مخلوط کرد تا با مشاهده ­ی فاصله­ ی ردیف­ ها بهتر بتوان به وجین علف­ های هرز پرداخت.

تکثیر رویشی: تکثیر رویشی با تقسیم ریشه انجام می­ شود. اوایل پاییز پس از خارج کردن ریشه­ ی گیاهان دو تا سه ساله ریشه را به چند قطعه تقسیم کرده و در ردیف­ هایی به فاصله­ ی 60 سانتی­ متر و فاصله ­ی دو بوته در طول ردیف کاشت 50 سانتی ­متر کشت می­ شوند.

چون تکثیر رویشی هزینه­ ی زیادی را به همراه دارد؛ فقط در سطح کوچک کشت ازین روش استفاده می­ شود.

چگونگی تناوب کاشت گل ختمی:

اگرچه گیاه ختمی دارویی را با هر گیاهی می­ توان به تناوب کشت کرد؛ اما بهتر است با گیاهانی که دوره­ ی رویشی کوتاهی دارند به تناوب کشت شود تا پس از برداشت زمان کافی برای آماده ساختن زمین وجود داشته باشد.

بیشتر بخوانید: آشنایی با نحوه ی پرورش بادرشبی

نحوه­ ی داشت گیاه ختمی دارویی:

اگر برای کاشت گیاه ختمی دارویی از روش کاشت مستقیم بذر در زمین اصلی استفاده شده باشد و گیاهان در طول ردیف ­ها متراکم باشند آن ­ها را در مرحله ­ی دو تا سه برگی باید طوری تنک کرد که فاصله­ ی دو بوته در طول ردیف 20 تا 25 سانتی ­متر گردد.

چگونگی مبارزه با آفات و علف ­های هرز گیاه ختمی دارویی:

در طول رویش گیاهان، باید دو تا سه بار علف­ های هرز را وجین کرد. چون گیاه ختمی دارویی به اکثر علف کش ­ها حساس است؛ وجین مکانیکی علف ­های هرز ضرورت دارد.

تاکنون علف­ کش انتخابی مناسبی برای این گیاه شناخته نشده است.

گیاه ختمی دارویی ممکن است در طول رویش توسط بیماری ­های قارچی مختلفی مانند: زنگ ختمی آسیب ببیند. برای مبارزه با این بیماری می ­توان از سموم مناسبی مانند تیلت به مقدار 8/0 تا 1 لیتر در هکتار، ویژیل و یا ایمپاکت به مقدار 1 تا 2/1 لیتر در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده کرد. دو تا سه هفته پس از استفاده از سموم مذکور مجدداً استفاده از آن­ها را می ­توان تکرار کرد. برای کنترل این بیماری بذرهایی را که از بوته­ های سالم به دست آمده­ اند را باید کشت کرد.

برای ضدعفونی کردن بذرهای گیاه ختمی دارویی، می ­توان آن­ ها را در محلول دو در هزار سولفات مس به مدت یک ساعت و نیم خیساند.

از بیماری­ های دیگر گیاه ختمی دارویی می­توان از قارچ عامل بوته­ میری نام برد. این قارچ از راه ریشه، آوندهای چوبی را مورد حمله قرار می­ دهد و در نهایت باعث پژمردگی گیاه می­ شود. قارچ معمولاً بعد از سرما و یخبندان زمستان، در فصل بهار گیاهان را تهدید می ­کند.

سرعت پیشرفت فعالیت قارچ بسته به شرایط محیط و موقعیت گیاه فرق می ­کند. اگر در مراحل اولیه­ ی رشد یعنی موقعی که میزبان حساس است گیاهان آلوده شوند، در مدت کمتر از 10 روز بوته­ ها خشک می­ شوند. اما در سال­هایی با زمستان طولانی و سرما و یخبندان که حمله­ ی قارچ مصادف با قوی شدن بوته ­ها و نزدیک شدن به فصل برداشت است گیاهان کمتر آسیب می­بینند. علاوه بر ضدعفونی بذرهای گیاه ختمی دارویی توسط T.M.T.D ، بنومیل و مانکوزب با توصیه ­های به زراعی زیر می­ توان این بیماری را کنترل کرد

ازکاشت متوالی ختمی دارویی در یک مزرعه خودداری شود و تناوب صحیح کشت رعایت گردد.

پس از برداشت محصول، بقایای گیاه شامل: ریشه، ساقه و برگ  جمع­ آوری و در خارج از مزرعه سوزانده شوند تا از شدت آلودگی سال بعد کاسته شود.

با مشاهده ­ی اولین بوته ­های آلوده، آن­ ها را باید از مزرعه خارج کرد و سوزاند تا از شدت آلودگی سال بعد کاسته شود.

ادوات کشاورزی که در تماس با مزارع آلوده بوده ­اند را نباید در مزارع غیر آلوده به کار برد، مگر اینکه گل و لای ماشین آلات و دنباله بندها با آب شسته سپس با آب آهک غلیظ ضدعفونی شوند.

در طول رویش ختمی دارویی، برخی آفات می ­توانند صدمه ­های زیادی به محصول وارد کنند. با استفاده از آفت کش ­های مناسب مانند: متیل پاراتیون، وفاتوکس، سوین و راویون آن ­ها را می ­توان کنترل کرد.

چگونگی کود دهی گیاه ختمی دارویی:

کودهای دامی پوسیده نقش مهمی در افزایش عملکرد برگ، ریشه و مواد موثره گیاه ختمی دارویی دارد.

بهمین خاطر توصیه می­ شود در فصل پاییز هنگام آماده ساختن زمین 20 تا 30 تن در هکتار کود حیوانی پوسیده به زمین اضافه شود.

اگر زمین از مواد و عناصر غذایی تهی باشد و در صورت عدم استفاده از کود­های حیوانی، توصیه می­ شود 30 تا 40 کیلوگرم در هکتار کود نیتروژن، 50 تا 60 کیلوگرم در هکتار کود اکسید فسفر و 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار کود اکسید پتاس، به عنوان مقادیر پایه در اختیار گیاهان قرار گیرد. اضافه کردن 30 تا 40 کیلوگرم در هکتار کود نیتروژن در مرحله­ ی ساقه دهی نقش عمده ­ای در افزایش عملکرد دارد.

بیشتر بخوانید: راهنمای زراعت گیاه دارویی انیسون

نحوه­ ی برداشت محصول گیاه ختمی دارویی:

به علت وجود مواد موثره­ در اندام­ های مختلف مانند: گل ­ها، برگ­ ها، شاخه­ های جوان و ریشه­ ها در زمان مناسب نسبت به برداشت هر یک باید اقدام کرد.

برگ­ ها را در طول تابستان باید برداشت کرد. پس از برداشت آن­ ها را خشک و بسته بندی می­ نمایند. از هر چهار تا شش کیلوگرم برگ تازه یک کیلوگرم برگ خشک به دست می­ آید.

در تیر ماه هنگامی که گیاه در مرحله ­ی گلدهی است پیکر رویشی گیاه را از فاصله­ ی 10 تا 20 سانتی­ متری از سطح زمین باید برداشت کرد. با آبیاری منظم و به موقع، گیاهان مجدداً شاخ و برگ­ های جدید تولید می ­کنند، به طوری که فصل پاییز حدودای شهریور ماه تا مهر ماه که به شرایط اقلیمی محل رویش گیاه بستگی دارد؛ محصول را برای دومین بار برداشت می ­توان کرد.

پس از برداشت اندام­ های یاد شده، آن ­ها را باید خشک کرد. برای خشک کردن گل­ ها، شاخه ­های جوان و برگ­ ها می ­توان از سایه و نسیم ملایم باد یا از خشک ­کن­ های الکتریکی استفاده نمود.

درجه حرارت مناسب برای خشک کردن آن ­ها توسط خشک ­کن­ های الکتریکی 40 تا 50 درجه­ ی سانتی­ گراد است.

از هر هفت کیلوگرم گل تازه، یک کیلوگرم گل خشک به دست می ­آید.

برداشت ریشه­ ها در صورت مساعد بودن هوا در فصل پاییز سال دوم رویش انجام می ­گیرد.

چنانچه هوا نامساعد باشد در اوایل بهار نیز می ­توان ریشه ­ها را برداشت کرد. پس از خارج کردن ریشه­ ها از خاک، آن ­ها را باید تمیز و ریشه­ های فرعی و سایر قسمت­ های پوسیده را از آن جدا کرد.

ریشه­ های ضخیم، نرم و ریشه ­هایی که مقدار کمتری ریشه­ های فرعی دارند از نظر کیفیت و کمیت مواد موثره مطلوب هستند و در صنایع دارویی از اهمیت خاصی برخوردارند.

پس از شستن ریشه­ ها با آب جاری، پوست آن­ ها را باید جدا کرد، سپس آن­ ها را قطعه قطعه  به قطعات 15 تا 20 سانتی­ متری و به ضخامت 5/1 سانتی ­متری تقسیم کرد و خشک نمود.

رطوبت مجاز در ریشه ­های خشک شده 12 درصد است.

برای خشک کردن ریشه­ ها می­ توان از خشک ­کن­ های الکتریکی با دمای 35 تا 40 درجه­ ی سانتی­ گراد استفاده کرد.

از هر چهار تا پنج کیلوگرم ریشه­ ی تازه یک کیلوگرم ریشه­ ی خشک بدست می ­آید.

عملکرد سالانه­ ی ریشه ­ی خشک 1 تا 5/1 تن در هکتار، عملکرد برگ خشک 400 تا 500 کیلوگرم در هکتار و مقدار محصول گل خشک 800 کیلوگرم تا 1 تن در هکتار است.

جمع آوری بذر گیاه ختمی دارویی:

بذر از گیاهان دو ساله جمع­ آوری می ­شود.

در صورت بذرگیری باید از برداشت برگ، گل و پیکر رویشی ختمی دارویی خودداری کرد.

هنگامی که 80 درصد میوه ­های این گیاه خاکستری رنگ شدند میوه ­ها را باید برداشت و سپس خشک کرد. پس از خشک کردن، انجام بوجاری سبک، تمیز کردن و بسته بندی آن­ ها ضروری است. هنگام تمیز کردن بذر باید توجه داشت که بر اثر اصطکاک با ماشین، دچار شکستگی نشوند چون بر اثر شکستگی از قوه ­ی رویشی آن­ ها کاسته می­ شود.

عملکرد بذر 200 کیلوگرم تا 500 کیلوگرم در هکتار است.

بیشتر بخوانید: راهنمای زراعت گیاه دارویی گل انگشتانه