کاشت کلزا

مقدمه

زراعت دانه‌های روغنی در جهان با توجه به افزایش جمعیت، توسعه شهرنشینی و بالا رفتن مصرف سرانه روغن نباتی توسعه چشمگیری داشته است. در حال حاضر حدود 90 درصد روغن خوراکی مصرفی کشور با صرف هزینه‌های هنگفت و با واردات روغن خام و یا دانه‌های روغنی از خارج تامین می‌گردد.

مزایای زراعت کلزا عبارتند از:

1- پاییزه بودن آن و در نتیجه امکان استفاده از نزولات آسمانی و نیاز کمتر به آبیاری.

2- کلزای پاییزه بر خلاف سایر دانه‌های روغنی بهاره با محصولات پردرآمد بهاره در رقابت قرار نمی‌گیرد.

3- در تناوب زراعی با غلات و تعدادی از محصولات زراعی موجب افزایش عملکرد می‌گردد و باعث کنترل بسیاری از بیماری‌ها و آفات گندم می‌شود.

4- دارای تیپ‌های پاییزه و بهاره بوده و سازگاری خوبی با شرایط متفاوت آب و هوایی دارد.

5- در توسعه صنعت زنبورداری نقش مهمی می‌تواند ایفا کند.

6- با داشتن بقایای گیاهی مطلوب، علاوه بر تاثیر در میزان ماده آلی خاک در تامین علوفه مورد نیاز دام‌های زارعین موثر است. طبق تحقیقات انجام شده به ازای تولید هر 5 تن حدود 10 تن مواد آلی و 8/1 تن هوموس به زمین برگردانده می‌شود.

7- با اعمال مدیریت صحیح و استفاده از روش‌های ساده امکان کاشت، داشت و برداشت آن در شرایط مختلف و با امکانات محلی وجود دارد. بعنوان مثال در کشور چین سالیانه حدود 7 میلیون هکتار کلزا در قطعات اکثراً کمتر از یک هکتار و به‌صورت دستی کاشت، داشت و برداشت می‌شود.

8- کلزا با تقدم برداشت در مقایسه با گندم، در صورت وجود آب، زمینه لازم برای کشت دوم محصولات تابستانه را فراهم می‌سازد.

9- در مناطقی که در بهار به علت محدودیت آب و همزمانی آبیاری محصولات بهاره با آخرین آبیاری غلات مشکلاتی در آبیاری دارند می‌توان با کشت کلزا (به ویژه ارقام زودرس) و برداشت زود هنگام آن این مشکل را حل کرد.

تهیه ­ی زمین

درصورت هیرم‌کاری و پس از گاورو شدن زمین، بایستی آن را شخم عمیق زد چون ریشه کلزا در اعماق خاک نفوذ می‌کند. به‌منظور خرد نمودن بقایای محصول قبلی و اختلاط کود با خاک و خرد نمودن کلوخه‌ها بایستی زمین را دیسک زده (شکل 1) و ماله‌کشی نمود. چون مبارزه با علف‌های هرز با استفاده از سموم خاک کاربرد در زمینی که کلوخه داشته باشد به درستی انجام نمی‌گیرد. آماده‌ سازی زمین باید به صورتی باشد که زمین عاری از کلوخه‌های بزرگ باشد و از طرفی خاک نباید خیلی زیاد پودر شود (شکل 2) چون در چنین خاک‌هایی بعد از آبیاری اول زمین سله بسته و بیرون آمدن لپه‌های کلزا را از خاک با مانع مواجه می‌کند و مزرعه را دچار بدسبزی می‌کند.

بیشتر بخوانید: مدیریت تغذیه گیاه کلزا در شرایط تنش های محیطی

ماله‌کشی در زراعت کلزا از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. اگر زمین کاملاً مسطح نباشد و پستی و بلندی داشته باشد عملیات کاشت در سطوح ناصاف باعث عدم رعایت عمق کاشت شده و این مسئله باعث تفاوت و غیر هم زمانی در رویش و سبز شدن بذر شده و ممکن است بعضی از نقاط مزرعه و غلبه علف‌های هرز می‌شود، از طرفی مزرعه به ‌خوبی آبیاری نشده و در نقطه‌ای از مزرعه آب تجمع یافته و در نقطه‌ای دیگر آب کافی به بذور نمی‌رسد که باعث غیر هم زمانی در جوانه‌زنی و سبزشدن بذر و ایجاد ماندابی در سطح مزرعه شده که با توجه به حساسیت کلزابه ماندابی و زهکشی، آثار منفی این کار به صورت غیر یکنواختی در رسیدن و نهایتاً کاهش عملکرد نمایان می‌گردد.

آبیاری پیش از کاشت (هیرم‌کاری) از اهمیت خیلی زیادی برخوردار است. پس از جمع‌آوری و خارج نمودن بقایای محصول سال قبل، زمین مورد نظر بایستی آبیاری گردد که از این کار چند منظور مهم تأمین می‌گردد:

1- عملیات تهیه بستر بذر به آسانی صورت خواهد گرفت و سبب سهولت کاربرد و افزایش کارایی ماشین‌آلات می‌گردد.

2- بذور باقی‌مانده سال قبل و بذور علف‌های هرز جوانه زده و در هنگام تهیه زمین از بین می‌روند.

3- سمپاشی با علف‌کش ترفلان جهت تکمیل مبارزه با علف‌های هرز در خاک مرطوب موثر واقع می‌گردد.

4- گیاه کلزا در یک زمین عاری از علف هرز و بستری نرم ومرطوب و بدون کلوخه، بدون هیچ‌گونه رقابتی با علف‌های هرز به‌سرعت جوانه‌زده، رشد نموده و به روزت می‌رسد.

5- کشت بذر در زمین مرطوب باعث ایجاد سبز یکنواخت شده و آبیاری اول براحتی به‌سرعت صورت می‌گیرد.

تاریخ کاشت

کلزا گیاهی است که نسبت به تاریخ کاشت حساسیت خاصی دارد، از این‌رو لازم است قبل از شروع سرما به مرحله‌ای از رشد برسد که بیشترین مقاومت به سرما و یخبندان را از خود نشان دهد. این مرحله از رشد کلزا مرحله روزت می‌باشد که قطر طوقه گیاه حدود 8/0 تا 10 سانتی‌متر بوده و گیاه 8 برگ کامل و چرمی و ضخیم دارد. زمان لازم برای رسیدن کلزا به روزت حدود 8 هفته می‌باشد. با احتساب شروع سرمای پاییزه از اواخر آبان در مناطق سرد، بایستی کلزا در این مناطق از اواخر شهریور و در مناطق گرم در نیمه آبان و همراه با شروع بارندگی‌های پاییزه کشت و آبیاری شود. در صورتی که در مناطق سرد و معتدل سرد کلزا به‌موقع کشت شود، با استفاده از دمای بالای اواخر شهریور و مهرماه رشد نموده و با افزایش تعداد برگ و رسیدن به شاخص سطح برگ مناسب و پوشاندن بین‌ ردیف‌های کاشت ضمن جلوگیری از رشد علف‌های هرز، طوقه گیاه هم قطورتر شده و سیستم ریشه توسعه پیدا کرده و سرمای زمستان را به راحتی پشت سر می‌گذارد. در صورتی که کاشت دیرتر از تاریخ مناسب انجام گیرد، بوته‌های سبز شده فرصت کافی برای رشد در طی دوره قبل از یخبندان را نخواهند داشت و رشد کم بوته‌ها باعث کاهش مقاومت به سرما و افزایش احتمال خسارت به مزرعه در طی این دوره می‌شود و در صورت زنده ماندن بوته‌ها نیز، عملکرد محصول به شدت افت می‌کند.

منظور از تاریخ کاشت، تاریخ اولین آبیاری می‌باشد. لذا کشاورزانی که کلزا را در سطح وسیع کشت می‌نمایند باید تاریخ عملیات آماده‌ سازی زمین، ایجاد فارو و کشت بذر را طوری تعیین نمایند که در تاریخ کاشت توصیه شده کل قطعات آبیاری شود. کشت کلزا در مناطق سرد بعد از 10 مهر و در مناطق معتدل بعد از 15 مهر توصیه نمی‌شود. کاشت بسیار زودهنگام کلزا نیز منجر به ظهور جوانه ­ی مرکزی و ساقه‌ دهی قبل شروع یخبندان شده و گیاه صدمه ­ی جدی دیده و کاهش تولید را به‌ دنبال خواهد داشت.

رقم مناسب مناطق سرد

تفاوت زیادی بین ارقام سازگار با مناطق سرد و معتدل سرد وجود ندارد. در سالیان اخیر بیشترین سطح زیر کشت کلزا در مناطق سرد و معتدل سرد مربوط به دو رقم کلزای زمستانه با نام‌های اوکاپی (Okapi) و اپرا (Opera) بوده است. با این حال ارقام طلایه، Licord و SLM046 نیز سازگاری مناسبی با مناطق سرد و معتدل دارد. برای برخی مناطق معتدل پیشنهاد می‌شود از ارقام بینابین مانند زرفام استفاده شود.

بیشتر بخوانید: کشت بهاره کلزا

طی چند سال اخیر برای مناطق معتدل سرد دو رقم کلزا آزاد گرده افشان ایرانی تحت عناوین احمدی و نیما معرفی شده که به ویژه رقم نیما پتانسیل عملکرد بسیار خوبی برای کشت در مناطق سرد و معتدل سرد را دارند. علاوه بر ارقام آزاد گرده افشان، برخی هیبریدهای فرانسوی همانند نپتون (Neptune)، الویس (Elvis)، دانوب (Danube) نیز طی سال‌های اخیر به کشور وارد و در مناطق سرد و معتدل کشت شده است.

روش کاشت و میزان بذر مصرفی

کلزا در دامنه وسیعی از تراکم بوته سازگاری دارد اما تراکم مناسب حدود 70-60 بوته متر مربع می‌باشد. تراکم بوته پایین در مزرعه باعث ایجاد پوشش تنک و افزایش تراکم پایین بوته همچنین باعث ایجاد ساقه‌های قطور در کلزا شده و در هنگام برداشت و با برخورد هد کمباین به این ساقه‌ها سبب ریزش شدید دانه می‌شود. توصیه کلی برای مصرف بذر کلزا در هکتار 7-6 کیلوگرم می‌باشد (شکل 4). البته این میزان در اراضی که بستر بذر به‌خوبی آماده نشده باشد و یا شرایط مناسب آبیاری اول و دوم فراهم نباشد می‌تواند 7 تا 9 کیلوگرم افزایش یابد. از طرفی میزان مصرف بالاتر از ده کیلوگرم در هکتار باعث تراکم زیاد، افزایش خوابیدگی بوته‌ها، حساسیت به سرما و همچنین تشدید بیماری‌ها در کلزا می‌گردد.

بیشتر بخوانید: مدیریت تلفیقی تغذیه گیاه کلزا

عمق کاشت

با توجه به این که بذر کلزا ریز بوده و دارای ذخیره انرژی کمی می‌باشد و نیز اینکه کلزا از نظر جوانه‌زنی و سبزکردن اپی‌ژل بوده و محور زیر لپه (هیپوکوتیل) طویل شده و باعث خروج لپه‌ها از خاک می‌شود، در صورتی که بذر آن عمیق کشت شود در مقابل مقاومت مکانیکی خاک متوقف شده، ذخایر انرژی خود را از دست می‌دهد و سبز نمی‌شود، لذا بایستی عمق کاشت آن دقیقاً رعایت شود. عمق کاشت مناسب برای کلزا 3-1 سانتی‌متر می‌باشد. تأکید می‌گردد که عمق کاشت مناسب یکی از عوامل بسیار موثر در ایجاد سطح سبز مزرعه کلزا است.

آبیاری

به سبب ریز بودن بذر کلزا، آبیاری اول و دوم برای استقرار مناسب گیاهچه‌های کلزا از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در صورتی که قبل از کاشت زمین هیرم‌کاری شده باشد و سپس عملیات کاشت انجام گیرد، آبیاری به‌راحتی صورت خواهد گرفت. اما اگر کشت بصورت خشکه‌کاری انجام شود، باید آبیاری اول سبک و با دقت زیادی انجام شود تا باعث شستشوی بذر نگردد، چون آبیاری سنگین باعث فرسایش خاک و جابجایی بذر و شستشوی کود می‌شود. معمولاً آبیاری دوم به فاصله چند روز از آبیاری اول (7-5 روز) و در مرحله سبز شدن و رشد گیاهچه انجام می‌شود.

در صورتی که بارندگی‌های پاییزه به صورت نرمال در ابتدای آبان حادث شود نیازی به آبیاری سوم نمی‌باشد. اما اگر شروع بارندگی‌ها با تاخیر زیاد اتفاق افتد، آبیاری سوم نیاز می‌باشد مگر اینکه بارندگی‌های پاییزه بسیار دیر اتفاق بیفتد. آبیاری چهارم پس از پایان سرما و یخبندان زمستانه و قبل از خروج گیاه از روزت انجام می‌شود و بایستی قبل از آبیاری کود سرک مصرف گردد. اگر در زمان مصرف کود سرک در زمان خروج گیاه از روزت و به ساقه رفتن گیاه بارندگی حادث شود نیاز به آبیاری نمی‌باشد، در غیر این صورت الزاماً باید آبیاری صورت گیرد.

آبیاری پنجم بعد از مصرف کود ازته سرک دوم بهاره در موقع به‌زردی گرائیدن گل‌ها اعمال می‌شود. مرحله گل‌دهی حساس‌ترین مرحله به کمبود آب است و هر گونه تنش خشکی باعث کاهش شدید تعداد خورجین در بوته و تعداد دانه در خورجین و تعداد دانه و لاغر و چروکیده شدن دانه‌ها خواهد شد.

بیشتر بخوانید: روش های تشخیص کمبود عناصر غذایی در کلزا