تکثیرگیاهان دارویی به روش خوابانیدن

تکثیر به روش خوابانیدن

بـرای تكثیـر گیاهـان، روش هـای مختلفـی وجـود دارد. امـا همیشـه همـه روش هـا بـرای تكثیـر یـك گیـاه مناسـب نیسـتند. خوابانیـدن یـك شـاخه در زمیـن زمانـی امکانپذیر اسـت كه شـاخه از انعطـاف لازم برخـوردار باشـد و در اثـر خم شـدن شكسـته نشـود. در این روش از یـك درخت یا بوتـه تعـداد معـدودی گیـاه جدیـد به دسـت می آیـد. ایـن گیاهان جدیـد بعد از ریشـه دار شـدن بـه مـكان جدیـدی یا گلـدان منتقـل میشـوند و گیاهـان جدیـد دارای همـه خصوصیـات پایه ای هسـتند كـه از آن به وجـود آمده انـد.

برخـی از گیاهـان را میتـوان ازطریـق عمـل خوابانیـدن تكثیـر كـرد. درایـن روش، سـاقه جـوان و سـالمی را ازگیـاه مـادری انتخـاب كنیـد و در حالـی كـه سـاقه بـه پایـه اصلـی متصـل اسـت، آن را به روی سـطح خـاك گلـدان دیگـری می خوابانیـم. درایـن روش سـاقه جوان، مـواد غذایی مورد نیـاز خـود را ازپایه مادری دریافـت كـرده ولـی مسـتقلا ریشـه داده و رشـد می کنـد. تـا زمـان ریشـه دهی كامـل، ارتباط بین سـاقه و گیـاه مـادری ادامـه دارد. پـس از ریشـه دهی كامـل، سـاقه جـوان را ازپایـه مـادری جـدا می کنیـم تـا گیاه جـوان به طورمسـتقل بـه رشـد خـود ادامـه دهد.

یکـی دیگـر از روش هـای تکثیـر غیـر جنسـی گیاهان، روش خوابانیـدن شـاخه اسـت. در ایـن روش، بخشـی از شـاخه یـا سـاقه مـورد نظـر را قبـل از جدا کـردن از پایـه مادری، در محیط کشـت ریشـه دار نموده، سـپس ارتبـاط میـان قسـمت ریشـه دار و گیاه مـادری را قطع می کننـد و قسـمت ریشـه دار شـده را بـه عنـوان گیـاه جدیـد مـورد اسـتفاده قـرار میدهند. در بعضــی از مکان هــا جهــت ازدیــاد میتــوان گلدان هـای کوچکـی تهیـه و در کنـار گلـدان مـادری قــرار داد و ســپس ســاقه های رونــده را در گلــدان کنــار گیــاه مــادری کاشــت نمــود و پــس از شــروع رشــد در آنهــا گیاهک هــا را از مــادر جــدا کــرد.

انتخاب پایه مناسب

پایه هایـی که بـرای تکثیر بـه روش خوابانیدن انتخـاب میشـوند بایسـتی دارای شـرایط زیر باشند:

1ـ سـالم و فاقـد عوامـل بیماریـ زای گیاهـی باشـند.

 2ـ دارای ذخیـره انـرژی و مـواد غذایـی لازم نظیـر کربوهیدرات هـا باشـد تا شـاخه خوابیده شـده تـوان لازم بـرای تولیـد ریشـه را داشـته باشد.

 3ـ شـرایط فیزیولوژیکی پایـه برای انتخاب آن اهمیـت دارد. انگیـزش ریشـه ممکـن اسـت بـا شـرایط خاصـی در شـاخه خوابانیـده شـده همراه باشـد که مربـوط بـه آن زمان از سـال اسـت.

مثلا در اواخر یک چرخه فصلی رشـد، مـواد آلی از بالای پایه به سـمت پاییـن آن حرکـت می کننـد و در تولید ریشـه نقـش دارند.

عوامل مؤثردر ریشه زایی به روش خوابانیدن عبارت اند از:

1ـ مـواد غذایـی:

چـون در هنـگام ریشـه زایی، سـاقه به گیاه مـادری متصل اسـت، آب و مـواد غذایی كافی را از طریـق آونـد چوبی دریافـت می کند.

 2ـ تیمارهـای سـاقه:

تولیـد ریشـه های نابجا توسـط چندیـن عامل که روی سـاقه تأثیر میگذارند، تسـهیل میگردد.ایـن عوامـل باعـث اختلال در حرکـت مـواد آلـی از بـالا (بـرگ هـا) و بـه پاییـن (انتهـای سـاقه) می شـوند. در نتیجـه مـواد آلـی در محـل مـورد نظر جمع شـده و باعث ریشـه زایـی میگردد.ایـن تیمارها شـامل بـرش دادن، شـکافتن، پوسـت بـرداری و اسـتفاده از هورمون هـای گیاهـی ماننـد اینـدول بوتیریک اسـید (IBA)ایـن مـواد را میتـوان روی بخشهایـی کـه پوسـتبرداری شـده، همـراه بـا خمیـر لانولیـن به صـورت محلـول در الـکل 50 درصـد بـه کار برد.

 3ـ حـذف نـور:

حـذف نور در محلی از سـاقه که ریشـه ها می بایسـتی در آنجا تشـکیل شـوند. از ویژگی های روش های مختلف خوابانیدن اسـت.

خوابانیدن زمینی

روش خوابانیـدن زمینـی اغلـب بـرای گیاهانـی مناسـب اسـت که شـاخه های نرم، آویـزان وقابـل انعطافی دارنـد، یعنـی خـم کردن شـاخه موجب شکسـتن آنها نمی شـود. در این روش شـاخه بلند و نرمـی از گیاه را کـه نزدیـک تـر به زمیـن قرار گرفتـه اسـت، خـم کـرده، یـک میـخ یا دوشـاخه U شـکل را از بـالای آن طـوری در زمین نصب می کننـد که شـاخه را در تماس بـا محیـط کشـت در زمیـن نگه دارد. هرگونـه بـرگ موجود روی آن قسـمت از شـاخه را کـه در زیـر محیـط کشـت خواهـد مانـد، بـا قیچـی یـا دسـت جـدا می کننـد. بـرای اینکه شـاخه در محـل تمـاس بـا خـاک زودتـر و آسـان تر ریشـه دهد، در آن ناحیه از شـاخه، خراشـی روی پوسـت شـاخه میزننـد و یـا بخـش کوچکـی از پوسـت را برمی دارنـد.
 

انواع روش های خوابانیدن زمینی عبارت اند از:

الف(خوابانیدن ساده و خوابانیدن مارپیچی):

در ایـن روش شـاخه های گیـاه مـادری را خـم می کننـد تـا قسـمتی از آن بـا خاک پوشـیده شـود و انتهای شـاخه از خـاک بیـرون باشد.قسـمت زیـر زمینـی شـاخه ایجـاد ریشـه و قسـمت بیـرون آمـده از خـاک تولیـد شـاخه و بـرگ جدیـد می کنـد. اگـر قسـمتی از شـاخه کـه در زیـر زمیـن قـرار دارد زخمی شـود، ریشـه دهـی آسـان خواهـد بـود. در خوابانیـدن سـاده از شـاخه های یـک سـاله در طـی دوره اسـتراحت پایه هـای مـادری یعنـی در اواخـر پاییـز و یـا اوایـل بهـار اسـتفاده میشـود. در طی فصـل رشـد،جوانه های نـوک شـاخه بیـدار شـده و شاخسـارههای جدیـد حاصـل میشـود. از ایـن روش بـرای تکثیـر یاسـمن، دافنــه، نســترن، بلوط،آقطــی، ســنجد، انگــور و برخــی از درختــان میــوه و زینتــی اســتفاده میشــود. در روش خوابانیــدن ســاده، از هــر شــاخه خوابانیــده شــده فقــط یــک گیــاه حاصــل میشــود. ایــن روش میتوانــد بــرای برخــی گیاهــان آپارتمانــی و همچنیــن تعــدادی از گیاهــان چوبــی اســتفاده شــود. روش خوابانیــدن ســاده به خصــوص بــرای گیاهانــی مناســب اســت کــه بــه ســختی ریشــه از قلمــه ســاقه و یــا بــرگ آنهــا تولیــد میشــود. بـر خـاف قلمـه سـاقه کـه از گیـاه مــادری جــدا میشــود، روش خوابانیــدن بــه ســاقه اجــازه میدهــد تــا تولیــد و توســعه ریشــه بــر روی سـاقه ای انجـام شـود کـه هنـوز بـه پایـه مـادری متصـل می باشـد. در ایـن روش فـرض اساسـی ایـن اســت کــه قســمتی از ســاقه کــه در تمــاس نزدیــک بــا خــاک قــرار میگیــرد تولیــد ریشــه مینمایــد. برخــی از گیاهــان چوبــی ماننــد تمشــک، رز بــالا رونــده و ویســتریا و برخـی از گیاهـان آپارتمانـی ماننـد فیالدنــدرون، درخــت کریســمس و برخــی از گیاهــان زینتــی بوتــه ای ماننـد یـاس بنفـش، کارایـی بالایـی دارد. خوابانیـدن مارپیچی شـبیه خوابانیدن ســاده هســت بــا ایــن تفــاوت کــه سـاقه خوابانیـده شـده در چنـد نقطـه زیــر خــاک بــرده میشــود.

محــل قــرار گرفتــه شــده در خــاک، ریشــه ایجــاد می کنــد و یــک گیــاه جدیــد تولیــد میشــود. کـه پـس از ایجـاد ریشـه از گیـاه مـادری جـدا میشـوند. ایـن روش بـرای گیاهـان رونـده بـا رشـد رویشــی زیــاد، شــاخه های بلنــد و خمــش پذیــر ماننــد پیچ هــا قابــل اســتفاده اســت.

ب) خوابانیدن شیاری

در ایــن روش شــاخه های جوانــی را از پایــه مـادری در یـک شـیار طولـی کـم عمـق قـرار داده و نـوک شـاخه را بیـرون از زمیـن قـرار میدهنـد. جوانه هـای بـا جهـت روبـه پاییـن را حـذف ولـی جوانه هایــی کــه ســمت آنهــا روبــه بــالا اســت را نگــه می دارنــد. همچنیــن بــه فواصــل روی شــاخه خوابیــده شــده، زخم زنــی می کننــد تــا از محــل زخــم ریشــه های جدیــد حاصــل شــود. پــس از اینکــه شــاخه خوابیــده شــده در محــل جوانه هــا تولیــد ســاقه و در محــل زخــم تولیــد ریشــه کردنــد آنهــا را بریــده و بــه محــل کشــت جدیــد انتقــال میدهنــد.از ایــن روش در تکثیــر بعضــی از گونه هــای گل رز، اســپیره و بســیاری از درختچه هــای خــزاندار اســتفاده میشــود.

ج) خوابانیدن کپه ای

ایــن روش هنگامــی کاربــرد دارد کــه نتــوان شــاخه را خــم نمـود یـا اینکـه تعـداد زیــادی از گیــاه بــرای تکثیــر مدنظــر باشــد. بــرای ایــن کار در بهــار و پیــش از آغــاز رشــد، ابتــدا پایــه مــادری هــرس شــدید میشــود، به طـوری کـه فقـط چندجوانـه نزدیـک طوقـه نگهـداری می شــود. در طــی فصــل رشــد، جوانه هــا بیــدار شــده و شاخســاره های جدیــد می دهنــد. بــه تدریــج کــه شاخســاره های جدیــد رشــد می کننــد در طــی یــک یــا دو نوبـت پـای بوتـه خـاک داده میشـود؛ یعنـی ارتفـاع کپــه بــه 20 ســانتیمتر میرســد. در کشــت وســیع و تولیــد انبــوه پایه هــای درختــان میــوه، خــاک بوته هــا کنـار زده میشـود و شـاخه های ریشـه دار شـده از محـل پاییــن ریشــه ها قطــع و بــه عنــوان نهال هــای جدیــد مــورد اســتفاده قــرار میگیرنــد. ایــن روش بــه ویــژه در درختـان سـیب، برخـی درختـان میـوه ماننـد: گیـلاس، بــه و برخــی گیاهــان ماننــد تمشــک قابــل اجراســت.

خوابانیدن هوایی

ایــن روش در شــاخه های یکســاله در بهــار و یــا در شــاخه های فصـل جـاری در اواخـر تابسـتان انجـام میگیرد.بـرای ایـن منظـور بـا اسـتفاده از یـک چاقـوی تیـز، پوسـت شـاخه را بـه فاصلـه 2 تـا 5/2ســانتیمتر به صــورت حلقــه برمیدارنــد، روی محــل زخــم را بایـد بـا خـزه مرطـوب پوشـاند. سـپس روی خـزه مرطـوب را بـا نایلـون پلـی اتیلـن کاملاپوشـاند و سـر و تـه نایلـون بایـد محکـم بســته شــود. از شــاخه های ضخیــم نبایــد بــرای انجــام عمــل خوابانیــدن اســتفاده کــرد، چــون بــه آســانی ریشــه نمی دهنــد. قطــر مناســب شــاخه حــدود 5 ســانتیمتر اســت. گاهــی قســمتی را کــه پوســتش کنــده شــده بــه هورمــون ریشــه زا آغشــته می کننــد. ریشــه دار شــدن شــاخه حــدود 5ـ2 مــاه طــول می کشــد. در طـی ایـن مـدت هرهفتـه یک بـار قسـمت بـالای پلاسـتیک را بـاز نمـوده و محیـط کشـت را مرطـوب می کننــد. پــس از ریشــه دار شــدن ناحیــه ای کــه بســته شــده، نایلــون و خــزه را بــاز، آن قســمت از شـاخه ریشـه دار شـده را بـه کمـک قیچـی تیـز از بقیـه گیـاه مـادری جـدا کـرده و بـه عنـوان گیـاه جدیـد مـورد اسـتفاده قـرار میدهنـد. از ایـن روش بـرای گیاهانـی اسـتفاده میشـود کـه سـخت ریشـه داده و شـاخه آنهـا خـم نمیشـوند. ایـن روش بـرای گیاهانـی نظیـر فیکـوس، دیفـن باخیـا، کروتون،بـرگ انجیــری، یــاس خوشــهای، میخــک هنــدی و...بــه کار بــرده میشــود.
 

ساقه هایی که برای خوابانیدن انتخاب میشوند دارای ویژگیهای زیر می باشند:

 1ـ ساقه یکساله باشد و در زمان مناسب اقدام به خوابانیدن آن شود.

 2ـ دارای بافـت نـرم و غیـر خشـبی باشـند و در محـل اتصـال بـه خـاک در قسـمت زیریـن سـاقه در آن ایجـاد زخـم و آغشـته بـه هورمـون ریشـه زا نمـود.

 3ـ عاری از بیماری های قارچی و باکتریایی باشند.

4ـ از طول کافی برای خوابانیدن زمینی برخوردار باشند.

 5  ـ ساقه از پایه مناسب انتخاب شده باشد.

6  ـ ساقه از پایه ای انتخاب شده باشد که حساس به بیماری یا آفت خاصی نباشد.

زمان خوابانیدن ساقه

خوابانیـدن سـاقه بـه طـور معمـولا در اواخـر زمسـتان یـا اوایـل بهـار انجـام میشـود. ولـی شـاخه برخـی از گیاهــان در اواخــر تابســتان یــا اوایــل پاییــز نیــز خوابانیــده میشــوند. مــدت لازم بــرای خوابانیــدن شــاخه، یــک فصــل رشــد اســت. بــرای مثــال شــاخه هایی را کــه در اوایــل بهــار خوابانــده شــده اند در اواخــر پاییــز از پایــه مــادری جــدا می نماینــد. گاهــی بــرای اینکــه ســرمای زمســتان و یخبنــدان بــه گیاهــان جدیــد آســیب نزنــد، آن را تــا بهــار ســال بعــد، از پایــه مــادری جــدا نمی کننــد. در درختــان انجیـر و انـار شـاخه خوابانـده را بایـد حداقـل 12 مـاه در زمیـن باقـی گذاشـت تـا ریشـه کافـی تولیـد کنـد و قـوی شـود.

محیط رشد گیاهان

محیـط رشـد گیاهـان شـامل 3 بخـش عمـده خـاک، هـوا یـا اکسـیژن و تشعشـعات خورشـیدی می باشـد. وظیفـه خـاک نگهـداری گیـاه در خـاک و تأمیـن آب و مـواد غذایـی مـورد نیـاز گیـاه میباشـد. برخـی از عوامـل محیطـی بـرای انسـان قابـل تغییـر و برخـی نیـز غیـر قابـل تغییـر می باشـند. بـرای مثـال میتـوان کمبـود آب و ضعـف حاصل خیـزی خـاک را بـا آبیـاری و مصـرف کـود جبـران نمـود امـا تنظیـم دمـا فقـط در شـرایط محـدود گلخانه هـا امـکان پذیـر میباشـد و خـاک آمیختـه ای از مـواد مغـذی، آلـی و جانـداران زنـده میباشـد کـه منبـع اصلـی تأمیـن آب و مـواد غذایـی مـورد نیـاز گیـاه اسـت. خـاک از اجزایـی ماننـد مـواد کانـی، مـواد آلـی، هـوا، آب و موجـودات زنـده خاکـزی تشـکیل شـده اسـت و به طـور کلـی خـاک از دو بخـش زبریـن و زیریـن تشـکیل شـده اسـت. خـاک زبریـن دارای رنـگ تیـره تـر و نـرم تـر می باشـد و خـاک زیریـن دارای رنـگ روشـن تـر و مـواد معدنـی بیشـتری می باشـد. عمـل خوابانیـدن ســاقه در خــاک زبریــن انجــام میشــود کــه بایســتی ترکیبــات خــاک از نظــر مــواد آلــی و تأمیــن عناصــر غذایـی مـورد توجـه قـرار گیـرد. میـزان رطوبـت خـاک در زمـان خوابانیـدن سـاقه در خـاک در ریشـه زایـی سـاقه نقشـی اساسـی دارد، بـه طــوری کــه میتــوان گفــت ســاقه های خوابانیــده شــده در خــاک خشــک ریشــه دار نمیشــوند. معمــولا باغبان هـا ترکیبـی از پیـت خـزه و سـایر مـواد را بـرای ایجـاد بسـتر مناسـبی کـه شـاخه در آن خوابانیـده میشـود در محـل آمـاده می کننـد. میـزان مـواد آلـی خـاک و انـدازه ذرات نقـش مهمـی در قـدرت نگهـداری آب و مـواد غذایـی ایفـا می کننـد و هرچـه مـواد آلـی خاکـی بیشـتر و انـدازه ذرات خـاک کوچکتـر باشـد قـدرت نگهـداری آب و

مـواد غذایـی بیشـتر اسـت. توجـه بـه تهویـه خـاک بـرای عمـل خوابانیـدن نیـز اهمیـت فـراوان دارد. هـوا بـرای تنفـس ریشـه های گیـاه مــورد نیــاز اســت. در خاک هــای شــنی فضاهــای خالــی و بــزرگ بیــن ذرات بیشــتر و تهویــه راحــت تــر صـورت میگیـرد امـا در خاک هـای رسـی و سـنگین ایـن فضاهـا کمتـر و تهویـه بـه سـختی انجـام میشـود بنابرایـن خـاک مناسـب بـرای خوابانیـدن بایسـتی ترکیبـی از شـن، رس و مـواد آلـی باشـد تـا بتوانـد هـم رطوبـت و مـواد غذایـی مـورد نیـاز گیـاه را فراهـم نمایـد و هـم تهویـه الزم بـرای رشـد ریشـه های به وجـود آمـده را تأمیـن نمایـد. میـزان اسـیدیته خـاک نیـز نقـش ویـژهای در تـداوم رشـد ریشـه شـاخه خوابانیـده شـده دارد. بـه اسـتثنای برخـی از گیاهـان ماننـد زغـال اختـه، بیشـتر گیاهـان باغبانـی بیـن اسـیدیته 6 تـا 7 رشـد مناسـبی دارنـد. بایسـتی توجـه داشـت کـه سـاقه خوابانیـده شـده فقـط مـدت محـدودی مهمـان پایـه مـادری می باشـد و بعـد از گذشـت زمـان لازم بـرای ریشـه دار شـدن، از پایـه مـادری جـدا میشـود و پـس از اطمینـان از اسـتقرار ان، بـه گلـدان یـا زمیـن اصلـی منتقـل میشـود. امـا بهتـر اسـت کـه گیـاه جدیـد را بـه گلـدان منتقـل نمـود و مـواد غذایـی و آب را بـرای آن تأمیـن نمـود تـا رشـد خوبـی داشـته باشـد و سـپس آن را بـه زمیـن اصلـی منتقـل نمـود.

مشخصات ساقه جدا شده از پایه مادری

بـرای تکثیـر بـه روش خوابانیـدن ابتـدا پایـه مـادری را انتخـاب می کننـد. گیاهـان برتـر و پررشـد اسـاس کار می باشــند، در غیــر ایــن صــورت تمامــی کوشــشها بــی ثمــر خواهــد مانــد و ســپس ســاقه های یکسـاله نـرم و آبـدار و باریـک را کـه از یـک سـمت بـه پایـه مـادری متصـل اسـت و قابلیـت خـم شـدن دارد را انتخـاب می نماینـد. ایـن سـاقه بایـد بتوانـد کلیـه نیـاز خـود را ماننـد مـواد غذایـی، هورمـون و یــک فصــل رشــد می باشــد. در روش آب را از گیــاه مــادری دریافــت نمایــد. مــدت زمــان لازم معمــوالا خوابانیـدن، سـاقه را در بسـتر مناسـب قـرار میدهنـد و سـاقه انتخـاب شـده را از قسـمت پاییـن کـه در خــاک قــرار داده میشــود، عــاری از بــرگ مینماینــد و روی آن ســاقه را گیــره U شــکل به صــورت معکـوس قـرار میدهنـد تـا زمـان الزم کـه اغلـب یـک سـال زراعـی میباشـد، سـپری شـود. در بهـار ســاقه ریشــه دار شــده و از محــل اتصــال بــه خــاک ســاقه بــالا می آیــد و ســاقه بــالا آمــده بایســتی شــاداب و دارای برگ هــای زیــاد و جوانــه لازم باشــد و عــاری از آفــات و بیماری 

بیشتر بخوانید: انبار کردن گیاهان دارویی