تولید عرقیات گیاهی

تولید عرقیات گیاهی

در كشور ما استفاده از عرقيات گياهي سابقه اي بسيار كهن دارد. در طب اسلامي و سنتي اشارات زيادي به خواص اين تركيبات شده است. با گذشت زمان، شناخت مصرف كنندگان نسبت به خواص دارويي و حسي مطلوب اين عرقيات افزايش يافته، و از سوي ديگر به علت آشكار شدن اثرات سوءمصرف نوشابه هاي گازدار، عرقيات گياهي به عنوان جايگزين مناسبي براي اين محصولات هستند. همچنين امكان صادرات اينگونه محصولات به كشورهاي ديگر نيز مهيا است و توليد عرقيات گياهي از لحاظ اشتغال زايي و كسب درآمد در راستاي تحقق بخشيدن به اصل اقتصاد مقاومتي، داراي افقي روشن است.

كشور ما داراي حدود 8000 گونه گياهي است. از اين ميان بيش از 2300 گونه، داراي خواص دارويي بوده، و بیشتر آنها بومي ايران هستند. تنوع اقلیمی، تفاوت دما در روز و شب و ساعت آفتابي از عوامل وجود تنوع در بين گونه هاي گياهان دارويي و پراكنش آنها در ايران هستند. فراوری گياهان دارويي و معطر علاوه بر ارزش افزوده، نياز به سرمايه گذاري زيادي نداشته و ميتواند نقش مهمي در اشتغال زايي، به خصوص براي جوامع روستايي داشته باشد.

1_ مرحله تهيه مواد اوليه

 اصطلاحا گیاهان دارویی و معطر به گیاهانی گفته میشود که برای معطرسازی غذاها و نوشیدنی ها، مصارف درمانی، آرایشی و بهداشتی، رنگ رزی، عطرسازی و دیگر مصارف کاربرد دارد.

ويژگي های گياهان دارويی و معطر: استفاده از گیاهان دارویی، تاریخی بسیار کهن دارد. گياهان دارويی از ارزش و اهميت خاصی در تأمين بهداشت و سالمت از لحاظ پيشگيری و درمان بيماريها برخوردار بوده و هستند. گياهاني كه داراي صفات زير باشند، گياه دارويي، ناميده ميشوند:

در پيكر اين گياهان مواد ويژهاي به عنوان مواد مؤثر يا متابوليت هاي ثانويه ساخته و ذخيره ميشوند كه براي مداواي برخي از بيماريها مورد استفاده قرار ميگيرند. مواد مذكور طي فرایندهاي ويژه و پيچيده بيوشيميايي و به مقدار بسيار كم (به طور معمول كمتر از يك درصد وزن خشك گياه)، ساخته ميشوند.

اغلب ممكن است اندام ويژهاي چون ريشه، برگ، ساقه، گل، ميوه بيشترين مواد مؤثر را داشته باشد، بنابراين هميشه نمي توان كل گياه را منبع ماده دارويي ويژهاي دانست.

اندام گياهي برداشت شده، آمادهسازي و فراوری ميشود، يعني تحت تأثير عمليات ويژهاي مانند جداسازي، خرد کردن، خشك كردن و تخمير قرار میگیرند و سپس استفاده ميشوند. اين بخش های گیاهی به صورت سنتي و فقط با خشك كردن به عنوان (كالای عطاري) عرضه ميشوند. عالوه بر این، برخی از گیاهان دارویی به عنوان چاشنی با هدف ایجاد عطر و طعم دلپذیر به غذاها اضافه میشوند. به همین سبب دو اصطالح دارویی و معطر معمولا به صورت همراه با هم به کار میروند.

در اين واحد یادگیری پس از معرفي پنج گونه مهم از گياهان دارويي، چگونگي توليد عرقيات گياهي مورد بررسي قرار ميگيرد.

 1ـ گل محمدی:

درختچه های کوچک با شاخه های زیاد، تیغ های ریز و گل های صورتی کمرنگ و بسیار معطر است که در بهار شکوفه میكند. مهمترین منطقه کشت آن در ایران، کاشان است. برداشت گل ها در اردیبهشت ماه انجام ميشود که در اين زمان بيشترين اسانس را دارند.

 2ـ نعناع:

گیاهی است علفی، چندساله و پایا است. برگ های آن بدون دمبرگ به ساقه متصل شدهاند و از آنها اسانس روغنی گرفته میشود. این گیاه در تمام نقاط ایران قابل کشت است؛ اما نوع گرمسیری آن دارای اسانس بالاتری است. برداشت این گیاه طی چند چین(برداشت)و بسته به منطقه از اواسط خرداد ماه شروع میشود که در چین اول یعنی زمانی که بیشتر گلها ظاهر شده اند، بالاترین عملکرد را داراست.

 3ـ بیدمشک:

درخت یا درختچهای زینتی از خانواده بید است که ارتفاع آن به 6 تا 7 متر میرسد. دارای گل های زرد کمرنگ و سنبله های آن دارای اسانس معطر هستند. برداشت گلها در اردیبهشت ماه انجام می شود. منطقه اصلی کشت آن حوالی کاشان است.

بیشتر بخوانید: دیم کاری درگیاهان دارویی

4ـ کاسنی :

گیاه دارویی یکساله با گل های آبی ارغوانی است. اين گونه گياهي در اكثر اقليم ها رشد كرده و به صورت وحشي نيز وجود دارد. كاسنی گیاه دارویی است که تمام اندام های آن دارای اسانس است و کاربرد دارویی دارند. زمان برداشت اين گياه اواسط ارديبهشت تا اواسط خرداد ماه است.

5 ـ بومادران:

گیاهی است علفی، یکساله و پایا که در اغلب نقاط ایران میروید. سرشاخه های گلدار آن دارای اسانس است. دو نوع گیاه بومادران با گل های زرد و سفید وجود دارد که نوع زرد رنگ آن، اسانس بیشتری دارد. زمان برداشت اين گياه اواسط ارديبهشت تا اواخر تير ماه است.
 

اصول انتقال و شرايط نگهداري گياهان دارويي گیاهان دارویی و معطر

 به دو صورت تولید میشوند. برخی از آنها بهطور منظم کشت میشوند در حالی که بقیه از رویشگاه های طبیعی جمع آوری میشوند. عملیات برداشت گیاهان دارویی و معطر به جمعآ وری بخشهایی از گیاه که دارای مواد مؤثره هستند گفته میشود. گیاهان یا اندام های آنها را باید زمانی برداشت کرد که بالاترین میزان عملکرد و مواد مؤثره را دارند. از آنجا که مواد مؤثره در یک یا چند بخش گیاه متمرکز هستند تنها برداشت این قسمتهای گیاه سودآوری دارد. اندامهای گیاهی فاقد یا دارای مقدار ناچیزی مواد مؤثره به عنوان مواد گیاهی نامطلوب و ناخالص به شمار می آیند.

در بیشتر موارد بازه زمانی برای برداشت موفق بسیار کوتاه و معمولابین 1تا2 هفته است.

تعیین بهترین زمان برداشت در گیاهان دارویی از اصول زیر پیروی می کند:

 1ـ رشد گیاه:

گیاه به ارتفاع استاندارد رسیده باشد.

2ـ مشاهده گل دهی:

حداقل 70 درصد مزرعه گل داده باشد.

3ـ آزمون درصد یا عملکرد اسانس دهی:

در مورد گیاهان خانواده نعناعیان مثل نعناع و ترخون که گل ندارند، مقداری از خود گیاه جهت آزمون اسانس گیری استفاده میشود.

4ـ آزمون ارگانولپتیک:

تشخیص با استفاده از حس بویایی است.

برداشت گیاهان دارویی به ویژه آنهایی که اسانس فرار دارند، باید تا قبل از ساعت 10 صبح و يا هنگام غروب افتاب انجام گیرد.

در انتقال گیاهان دارویی برداشت شده به کارخانه رعایت نکات زیر ضروری است:

 ـ انتقال گیاهان دارویی باید هنگامي كه هوا خنك است انجام گيرد.

 ـ محصول برداشت شده باید همان روز به کارخانه منتقل شود و حداکثر زمان انتقال 5 ساعت است.

 ـ انتقال بايد به صورت فله انجام گیرد و گیاه درون کیسه پر نشود.
 

جنبه های زیست محیطی تولید گیاهان دارویی و معطر در رابطه با جنبه های زیست محیطی دو موضوع بهرهبرداری بیرویه از منابع طبیعی و آلودگی محیط زیست حائز اهمیت هستند.

 ـ بهرهبرداری بیرویه از طبیعت افزایش تقاضای گیاهان دارویی سبب افزایش برداشت این گیاهان از طبیعت شده به طوری که برخی از این گیاهان به شدت کمیاب شدهاند. به منظور کاهش اثرات منفی،اصطلاح برداشت پایدار پیشنهاد شده است. برداشت پایدار به معنای برداشت.

غیرمخرب گیاهان از طبیعت است که با حفظ تنوع ژنتیکی اکوسیستم همراه است. آلودگی محیط زیست هرگاه گیاهان از مناطقی برداشت شوند که آب، خاک و هوای آنجا آلودگی سمی داشته باشند، میتوانند این آلودگی ها را به انسان منتقل کنند.

اصول کنترل كيفي مواد اوليه برای کنترل کیفی مواد اولیه آزمونهای زیر انجام میشود:

1_ بررسی ویژگیهای ظاهری گیاهان دارویی از نظر وجود آفات و بیماری هایی مانند آلودگی های قارچی، پوسیدگی ریشه و سوراخ شدن برگها

2ـ بررسی نسبت وزنی برگ به ساقه

2ـ مرحله تقطير

تقطیر یکی از متداولترین راه های جداسازی مواد از یکدیگر به علت تفاوت نقطه جوش است كه در آن، مایع به ترکیباتی که نقطه جوش متفاوت دارند تقسیم میشود. در این فرایند مایعات ابتدا به بخار تبدیل شده و پس از فرایندی، بخار سرد و به مایع تبدیل میشود. طی این فرایند بخارات حاصل از گرما تحت تأثیر سرما تبدیل به قطرات مایع ميشوند و با جمعآوری این قطرات که از میعانات پشت سر هم حاصل ميشوند موادی خالص به دست می ایند.معمولا با عمل تقطیر میتوان ترکیبات معطر را بدون تغییر از گیاه خارج کرد. تکنولوژی تقطیرنسبتا ساده بوده و قابل استفاده در مناطق روستایی نیز هست.

تقطير با روشهاي مختلفي انجام ميشود كه دو روش از انواع آن تقطير ساده و تقطير با آب است:

 تقطير ساده:

با اين روش، ميتوان اقدام به جداكردن مايعاتي با نقاط جوش متفاوت از هم نمود. در اين اقدام با افزايش درجه حرارت مواد تشكيل دهنده يك به يك، به حسب نقطه جوش خود به تدريج بخار شده و از هم جدا ميشوند.

تقطير با آب:

جوشاندن گلها در آب و سپس خنك كردن بخارات و جمع آوري آنها است. در اين روش مقدار مشخصي از گياه را براساس گنجايش مخازن با مقداري آب كه 3 تا 4 برابر وزن گل است تقطير ميكنند. افزایش دما حدودا در عمل تقطير بايد آهسته و ملايم باشد زيرا افزايش دما بعضي از اجزاي معطر سبكتر را با هواي باقيمانده از دستگاه تقطير خارج ميكند.
 

به طورکلی یک سیستم تقطیر ساده دارای چهار بخش است:

1ـ  مشعل(به عنوان منبع گرما)؛

2ـ مخزن تقطیر؛

3_مبرد

4_قسمت جدا کننده اسانس.
 

گیاهان ورودی بعد از تخلیه شدن از کامیون توسط کارگران و به وسیله چهارشاخ به درون استخر شست وشو، ریخته میشوند و حدود 20 دقیقه در آب میمانند، تا در طي اين مدت خاك و غبار موجود بر روي اندام هاي گياه پاك شوند.

استخرهای بزرگ مکانیزه دارای بازوهای چرخان و پمپ تزریق هوا براي شست وشوی بهتر هستند. درون استخر شست وشو، آب باید سطح گیاه را بپوشاند سپس گیاه با چنگک از درون استخر تخلیه و آبکشی میشود. آبکشی میتواند به صورت مکانیزه و با استفاده از سانتریفیوژ و یا به صورت سنتی به وسیلة چرخ دستیهای آبکشدار در حین انتقال به بخش تقطیر انجام گیرد.

براي انجام عمل تقطیر باید به مواردی مانند وزن نمونه، نسبت وزنی آب به گیاه، حجم دیگ و فضای خالی بالای دیگ توجه كرد. بدین منظور ابتدا بايد گیاه مورد نظر را وزن و سپس وارد دیگ كرد. 3 برابر وزن گیاه به آن آب افزوده ميشود   مقداری از حجم دیگ به علت تجمع بخار بايد خالی بماند؛ تا از احتمال وقوع انفجار دیگ جلوگیری شود. در این مرحله باید آب و گل به خوبی با هم مخلوط شوند به طوری که گلها کاملا در آب غوطه ور باشند.

عمل عرق گیری در تمام طول سال انجامپذیر است؛ البته در خارج از فصل برداشت از گیاهان خشک شده استفاده می‏کنند. دیگهای مورد استفاده با ظرفیت های مختلف از جنس آلومینیوم، استیل و یا مس ساخته میشوند. در صنعت، ديگهاي استيل كاربرد بيشتري دارند.

عمل عرقگیری در تمام طول سال انجامپذیر است؛ البته در خارج از فصل برداشت از گیاهان خشک شده استفاده می‏کنند. دیگ های مورد استفاده با ظرفیت های مختلف از جنس آلومینیوم، استیل و یا مس ساخته میشوند. در صنعت، ديگهاي استيل كاربرد بيشتري دارند. ناميده ميشود انجام میگیرد. کندانسورها درون آب سرد قرار دارند. معمولا عمليات عرقگیری 5/2 تا 3 ساعت به طول می انجامد. زمان الزم براي خروج اولین قطرة عرق با توجه به حجم دیگ 70 – 50 دقیقه است و در ادامه تا خروج آخرين قطرات عرق 90 – 60 دقیقه ديگر هم زمان نياز است.
 

3ـ مرحله پاستوريزاسيون

اصول سالم سازی حرارتی:

به منظور کاهش سرعت فساد و افزایش دورة ماندگاری عرقیات و نیز جهت اطمینان از نابودی میکروب های بیماری زای احتمالی موجود در عرقیات، این فراورده ها باید سالم سازي يا پاستوريزه شوند.پاستوريزاسيون معمولا به دوروش هم زمان با بسته بندی و یا بعد از بستهبندي صورت ميگيرد.
 

در روش همزمان با بسته بندي، عرقيات گياهي پس از عبور از فيلتر از ميان پاستوريزاتور صفحهاي به دماي 72 درجه سلسيوس رسيده و به مدت 15 الي 30 ثانيه در اين دما نگهداري ميشود سپس وارد ظروفي شده ً كه قبلا با بخار آب استريل شدهاند. در روش پس از بسته بندي، ظروف به مدت 15 دقيقه در دمای 65 درجه سلسيوس نگهداري ميشود.

4ـ مرحله بسته بندی

 اصول بسته بندي اهمیت عملیات بسته بندی در صنایع غذایی چیست؟

 به منظور بسته بندی عرقیات از چه ظروفی استفاده میشود؟

 ظروف شیشهای بهترین ظرف برای بسته بندی عرقیات هستند، زیرا شیشه در مجاورت با عرقیات هیچ واکنشی نشان نمیدهد و به دلیل شفاف بودن به خوبی درون آن دیده میشود؛ اما چون سنگین و گران است از ظروف پلیمری حاصل از رزین های غیربازیافتی براي بسته بندی عرقیات استفاده میشود.
  

انتخاب ظرف بستگی به مدت زمان نگهداری دارد. براي نگهداری عرقیات در حجم زیاد و مدت طولانی از مخازن استیل ضد زنگ دارای همزن استفاده ميشود؛ زیرا اسانس و عرق در طی دورة نگهداری از هم جدا میشوند، ولي براي نگهداری عرقيات در حجم کم از ظروف شيشهاي و يا ظروف پلاستیکی سفید رنگ با مواد درجه یک استفاده میشود.
 

5_ مرحله انبارش اصول انبارداری و كنترل كيفيت محصول نهايی:

انبار نگهداری عرقیات باید دور از نور و خنک باشد؛ زیرا برخورد مستقیم نور و نیز دمای بالای انبار سبب تجزیة ترکیبات مؤثره آنها میشود. همچنین باید عرقیات به گونه ای چیده شوند که امکان جریان آزادانه هوا در اطراف آنها وجود داشته باشد و باید در قفسه هایی کمی بالاتر از سطح زمین قرار گیرند. بهتر است عرقیات براساس خانواده گیاه جدا از هم نگهداری شوند.

عرقيات گياهي را از لحاظ ويژگي هاي حسي، فيزيكي، شيميايي و ميكروبي مورد بررسي قرار ميدهند. عرقیات گیاهی تولید شده باید بوی خاص و استاندارد داشته باشند، بوی سوختگی و گندیدگی ندهند و دارای ذرات معلق یا لرد نباشند. همچنین در عملیات کنترل کیفی عرقیاتی که اسانس دار هستند؛ چرب بودن آنها نشانه خالص بودن است؛ مانند خانواده نعناعیان.

بیشتر بخوانید: زمان برداشت گیاهان دارویی