تولید دمنوش های گیاهی

دمنوش هاي گياهي فراورده هاي حاصل از دم كردن برخي گياهان دارويي هستند كه عطر، طعم و خواص حسي مطلوبي دارند. امروزه...

دمنوش هاي گياهي فراورده هاي حاصل از دم كردن برخي گياهان دارويي هستند كه عطر، طعم و خواص حسي مطلوبي دارند. امروزه تمايل مصرف كنندگان به دمنوش هاي گياهي به صورت روزافزوني در حال افزايش است. اين امر به علت گسترش آشنايي مردم به خواص مفيد اين دمنوش ها و نيز افزايش آگاهي نسبت به اثرات مضر نوشابه هاي صنعتي است. در نتيجه بازار دمنوش هاي گياهي به شدت درحال گسترش بوده و به سبب كيفيت بالاي گياهان دارويي در كشور ما امكان صادرات اين محصولات نيز فراهم است.

چاي هاي اسانس دار یا عطري كه بيشتر به صورت وارداتي هستند، در كشور ما مصرف زيادي دارند. مشخص شده است تركيبات شيميايي تشديدكنندة رنگ و طعم كه به اين چاي ها اضافه مي شوند اثرات زيان باري براي سلامتي افراد دارند. دمنوش هاي گياهي جايگزين هاي مناسب، خوش طعم و مفيد براي اينگونه چاي ها هستند. همچنين ميتوانند مكملي مناسب براي چاي هاي داخلی محسوب شوند. هر فرد ميتواند براساس سليقه و ذائقة خود از اين نوشيدني ها بهره ببرد. با به كار بردن كمي ذوق و سليقه ميتوان تركيبات گوناگوني از اين نوشيدني ها را تهيه و مصرف كرد.
 

بیشتر بخوانید: زمان برداشت گیاهان دارویی

1ـ مرحله تهيه مواد اوليه ويژگي های گياهان دارويی:

به نوشیدنی هایی که از دم کردن گیاهان دارويي مختلف به دست می آیند، دمنوش گفته میشود. دمنوش ها اجزای گياهان دارويي قابل حل در آب مانند گل، برگ، ساقه، ريشه، دانه و پوست ميوه هستند. این دمنوش ها ً خاصیت دارویی دارند. انواع دمنوش ها به معمولا صورت تکی و یا ترکیبی تولید میشوند. آویشن، زیره، چای سبز، بابونه و گل گاوزبان مهم ترين گیاهان دارویی مورد استفاده در كشور ما هستند. گياهان دارويي، اغلب داراي سلول هايي با ديواره هاي مقاوم و مستحكم هستند كه بدن ما به سبب نداشتن آنزيم هاي تجزيه كنندۀ این ترکیبات، قادر به هضم و دسترسي به تركيبات مفيد آنها نيست. بنابراين براي دسترسی به اين تركيبات سودمند بايد از روشهايي مانند دم كردن و يا جوشاندن استفاده كرد. دم کردن و جوشاندن گیاهان دو روش مختلف است و نوشیدنی حاصل از هر روش، خاصیت و تأثیر جداگانه ای بر بدن میگذارد. براي تهيه دمنوش گياه را در ظرفي دردار حاوي آب جوشيده، ریخته و به مدت 15 تا 20 دقيقه روي بخار ملايم قرار مي دهند و پس از دم كشيدن آن را صاف كرده و مصرف ميكنند. اما براي تهيه جوشانده، گياه را درون آب سرد يا گرم ريخته و ظرف را مستقيما بر روي شعله قرار مي دهند. حاصل اين كار جوشانده اي است كه خاصيت و اثرات قوي تري از دمنوش دارد. زيرا هنگام جوشيدن مواد مؤثره بيشتري از گياه خارج مي شود.

در اين واحد یادگیری پس از معرفي پنج گونه مهم از گياهان دارويي، چگونگي توليد دمنوش هاي گياهي مورد بررسي قرار ميگيرد.

1_ آویشن:

آویشن گیاهی چند ساله از خانواده نعناعیان است. معروف ترین نوع آن در ایران آویشن شیرازی است. از برگ و گل این گیاه دمنوش تهیه میشود. مادة مؤثرة آویشن تیمولول نام دارد، که ماده ای خلط آور است.
 

2_چای سبز:

گیاهی چند ساله از خانواده نعناعیان است. به برگ درختچه چای که عملیات مالش دهی روی آن انجام نشده است و به همین دلیل رنگ آن سبز است گفته میشود. مرغوب ترین نوع آن از برداشت اول برگ ها به دست می آید.

3_زیره:

زیره گیاهی یکساله از خانواده چتريان است. قسمت مورد استفاده آن بذر گیاه است. زیره در انواع سبز، سیاه و کوهی تولید میشود که بیشترین ترکیبات مؤثر آن در زیره کوهی است. از بذرهاي اين گياه به عنوان چاشنی و همچنین دمنوش استفاده می شود.
 

4_ بابونه:

بابونه گیاهی بوته ای و یکساله است، که از گل آن دمنوش تهیه می شود. عملیات دم کشیدن این گیاه باید حداقل 20 دقیقه طول بکشد.
 

5_ گل گاوزبان:

اصل این گیاه مربوط به آمریکای لاتین و آمریکای جنوبی است و آنچه در ایران کشت می شود گیاهی مشابه آن به نام اکی نوپس است، که دارای گل های بزرگ به رنگ آبی مایل به بنفش است و گلبرگ های آن به صورت دمنوش مصرف میشود.
 

اصول انتقال و شرايط نگهداري گياهان دارويی

 فرايند انتقال گیاهان دارویی از مزرعه تا کارخانه برای تهیة دمنوش و عرقگیری مشابه هم است. این محصولات به صورت فله منتقل میشوند و انتقال باید در کوتاهترین فاصله زمانی انجام گیرد و زمان انتقال گیاه در هنگام خنکی هوا (اوایل صبح و یا غروب) باشد.

دلايل انتقال گياه در هنگام خنكي هوا:

 ـ به حداقل رساندن خروج اسانس از قسمت هاي بريده شدۀ گياه به دلیل دمای پایین

 ـ جلوگيري از افزايش دما در بين اندام هاي برداشت شده در هنگام انتقال

 ـ جلوگيري از تابش مستقيم نور خورشيد به اندام هاي گياه و ممانعت از تبخير اسانس از سطح گياه
 

بیشتر بخوانید: دیم کاری درگیاهان دارویی

اصول کنترل كيفی مواد اوليه

برای کنترل کیفی مواد اولیه مجموع های از آزمون های کیفی انجام داده میشود که مهم ترین آنها بررسی ظاهری گیاهان ورودی است.

در گیاهان گلدار حتما تخم حشرات وجود دارد که میتوان به وسيله ذره بین و یا باینو کولر آنها را مشاهده کرد.

ضمن اینکه میتوان گل را روی برگ های سفید تکان داد و تخم حشرات ریخته شده روی کاغذ را مشاهده كرد. در مورد برگ ها مواردی مثل سوراخ شدن، پارگی و موزاییکی شدن رخ میدهد که به راحتی با بررسی ظاهری آنها میتوان به وجود این بیماری ها پی برد.

نکته: رازیانه را در اطراف مزارع مركبات و دانه هاي روغني می‏کارند؛ زیرا ساقه و برگ گیاه رازیانه محل زندگی نوعی حشره به نام کفشدوزک هفت نقطه ای است، که این حشره به عنوان نوعی مبارزه زيستي (بیولوژیکي) براي نابود کردن شته ها به کار میرود. شته یکی از آفت های مهم باغ های مرکبات و مزارع دانه هاي روغني است.

2_ مرحله خشك كردن

خشک کردن به معنای کاهش محتوای رطوبتی محصول است که در نتیجه آن فعالیت های آنزیمی و میکروبی کاهش یافته و ماندگاری محصول افزایش می یابد. همچنین خشک کردن سبب کاهش وزن و حجم محصول شده و انبارداری و حملونقل آن تسهیل میشود. طی خشک کردن باید دما و رطوبت کنترل شده و کیفیت مواد مؤثره و رنگ و طعم حداقل کاهش را داشته باشد و نیز بار میکروبی نباید از حد تعیین شده بیشتر باشد.

قبل از خشک کردن ابتدا باید عملیات جداسازی قسمتهای اضافی انجام گیرد. ساده ترین روش برای حذف قسمتهای نامطلوب به صورت دستی و بر روی میز بازرسی است. در این حالت محصول بر روی نوار نقاله ای که به آهستگی در حال حرکت است ریخته شده و کارگران، ناخالصی را جدا می کنند. در این رابطه از الک نیز میتوان استفاده کرد مقدار ساقه و شاخه در محصول برداشت شده گیاهان دارویی و معطر حدود 50 درصد است که قبل از معمولا خشک کردن باید این قسمتها حذف شوند در نتیجه این کار مصرف انرژی کاهش یافته و راندمان خشک کردن بیشتر می شود. پس از جداسازی، مرحله تمیز کردن و شستوشوی گیاهان انجام میگیرد.

در تمیز کردن خشک ابتدا بقایای خاک را با برسهای مخصوص، پرههای دندانه دار فلزی یا اسفنجی یا غربال های لرزش دار از روی ریشه ها و غده ها جدا می کنند. دستگاه های شوینده باید براساس کارایی، ظرفیت، میزان مصرف آب و انرژی، نیروی کارگری مورد نیاز، قیمت، هزینه های نگهداری انتخاب شود. دستگاه های شوینده باید براساس بهترین شست وشو با کمترین مقدار مصرف آب طراحی شوند. زدودن آب موجود بر روی سطح گیاهان پس از شست وشو عمل مفیدی است. طی عمل خشک کردن انرژی زیادی مصرف میشود در حالی که باید سعی شود این کار، با انرژی پایین، نیروی کارگری کم و امکانات ساده انجام گیرد. پس از شست وشو، یک نوار نقاله افقی در حال نوسان مواد گیاهی را جابه جا می کند. نیروی ارتعاشی باعث جدا شدن آب از گیاهان میشود. در طول جابه جایی جریان فشرده هوا نیز به جدا شدن آب کمک می کند.

اصول خشک کردن گیاهان دارویی و معطر:

1_ خشک کردن طبیعی:

این روش برای گیاهان دارویی که به صورت دستی جمع آوری میشوند با استفاده از نور خورشید یا در مکانی با تهویه مناسب و به دور از نور خورشید، انجام میشود این عمل در اصطلاح سایه خشک نامیده میشود. مواد را باید به صورت یک الیه پخش کرد و به طور مرتب به هم زده و جابه جا کرد تا سرعت خشک شدن بیشتر و کیفیت محصول نهایی بهبود یابد.

 روش خشک کردن آفتابی دارای اشکالاتی است:

ـ کاهش میزان اسانس و تغییر رنگ محصولات

 ـ زمان طولانی خشک کردن و وابستگی به شرایط محیطی

ـاحتمال بروز آلودگیهای قارچی و اثرات سوء آفات روی مواد گیاهی

 2_ خشک کردن با استفاده از هوای داغ:

استفاده از هوای داغ در دستگاه های خشک کن رایجترین روش خشک کردن محصولات گیاهی است؛ در این حالت محصول به صورت یک الیاف در مقابل جریان هوای گرم و ً کوتاه و تحت شرایط کنترل شده خشک میشوند. خشک قرار گرفته و در زمانی نسبتا دمای خشک کردن تأثیر مهمی بر رنگ گیاهان و کمیت و کیفیت مواد مؤثره گیاهان دارویی و معطر دارد. دمای بالا سبب تغییر رنگ و سوختگی محصول میشود. دمای مناسب برای خشک کردن بسیاری از گونه های گیاهان دارویی و معطر بین 50ـ30 درجه سلسیوس است.
 

نکته: برگ گیاهان نسبت به گل آنها سریعتر خشک میشود. بذر در روي گياه مادر خشك ميشود؛ بنابراين بذرها را خشك نمي كنند.

3ـ مرحله سورتينگ و خرد كردن

اصول درجه بندي

بعد از خشک کردن، ابتدا عمليات بوجاری صورت میگیرد. به این ترتیب گیاهان خشک روی نقاله های مشبک لرزان حرکت می کنند؛ در این مرحله از سمت بالا يا پايين، باد به روی آنها دمیده میشود و خاک آنها را جدا می‏کند. غربالها رایجترین ابزار در جداسازی و درجهبندی مواد گیاهی بر مبنای تفاوت در اندازه و ابعاد هستند. مواد گیاهی روی غربال حرکت کرده و آنهایی که از سوراخهای غربال کوچک تر هستند از آن عبور می کنند. عملیات درجه بندی با الک‏های لرزان با مشهای مختلف انجام میشود. به این ترتیب که بالاترین بخش دارای قطر 25 ـ 5 میلیمتر بوده و برای دمنوش استفاده میشود. آنچه روی الک دومی جمع میشود؛ قطر کمتر از 5 میلیمتر داشته و برای چاشنی استفاده میشود و آنچه قطر کمتر از 3 ـ 2 میلیمتر دارد، کم کیفیتترین بخش است و به صورت دمنوش های کیسه ای استفاده می شود.

در کارخانه های چای، برگ و ساقه ها را خرد کرده و به صورت چای کیسهای تولید می کنند. در هنگام بسته بندی دمنوشها باید دقت کرد بخشهایی از مواد گیاهی که حاوی مواد مؤثره نیستند، وارد بسته نشوند

4ـ مرحله فرمولاسيون

اصول اختلاط دمنوش های گیاهی:

در دمنوشهاي تركيبي معمولا چند گياه به منظور هدفي خاص با هم تركيب مي شوند. براي مثال گروهي از دمنوش هاي تركيبي انرژي زا، بعضي كم كننده فشار خون و گروهي ديگر آرام بخش هستند.

در هنگام اختالط دمنوشهای گیاهی باید کاملا محتاط بود و عاقالنه رفتار کرد. در این مورد باید به مواردی مثل طبیعت و مزاج افراد، تأثیر روی فشار خون، اثرات و تداخل گیاهان دارویی نسبت به هم توجه كرد؛ بنابراین نمیتوان هر نوع گیاهی را با هم مخلوط کرد. در هنگام اختلاط هرگز نباید تعداد زیادی گیاه دارویی را با هم مخلوط کرد و نیز نباید در مصرف گياهان دارويي زياده روي كرد.

برخی از این ترکیبات میتواند، به صورت زیر باشد:

 ـ آویشن و چای سبز و گل گاوزبان

ـ دارچین و بابونه

 ـ   آویشن  ، زیره، دارچین و چای سبز بايد توجه داشت كه گياهان دارويي جايگزين داروهاي شيميايي براي درمان بيماريها نيستند؛ بلكه بيشتر به عنوان تركيباتي براي پيشگيري و افزايش مقاومت عمومي بدن به شمار ميآيند.

 طي فرايند مخلوط كردن، یک گیاه، به عنوان پایه انتخاب شده و رعایت نسبت مناسب بین گیاهان اهميت بسيار دارد. برخی از نسبتها به شرح زیر است:

1ـ چای سبز(گیاه پایه 50) درصد + گل گاوزبان 30 درصد + آویشن 20 درصد 2ـ بابونه (گیاه پایه) 70 درصد + دارچین 30 درصد 3ـ زیره 15 درصد + دارچین 15 درصد + چای سبز 40 درصد + آویشن 30 درصد

قواعد مصرف دمنوشهای گياهی

هرچند گياهان دارويي منشأ طبيعي دارند و در مقايسه با داروهاي شيميايي عوارض كمتري ايجاد ميكنند اما مصرف بيرويه يا غير علمي برخي از اين گياهان ميتواند موجب بروز عوارضي ناخواسته و حتي مسموميت شديد شود. مصرف گياهان دارويي همچون داروهاي شيمیايي بايد با آگاهي واطلاع از سازوكار آنها باشد. به ويژه در مورد كودكان و سالمندان مصرف اين گياهان بايد با احتياط بيشتري صورت گيرد. همچنين بايد توجه كرد كه مصرف همزمان برخي از گياهان دارويي با هم و يا با برخي از داروهاي شيميايي سبب بروز تداخل دارويي ميشود. بنابراين در مصرف گياهان دارويي همانند مصرف تمام مواد غذايي بايد دو اصل تنوع و اعتدال را رعايت كرد.

 5ـ مرحله بسته بندی

اصول بسته بندي

به این ترتیب علاوه بر اُفت کمی، اُفت کیفی هم در آنها ایجاد میشود، که ناشي از آلوده شدن گیاهان به فضولات و بقایای این آفات هستند که در این حالت احتمال بروز بیماری در اثر مصرف این گیاهان وجود دارد. از این رو بسته بندی باید علاوه بر افزايش دوره ماندگاری، محصول را در مقابل آفات انباری مختلف نيز محافظت نماید. از سوی دیگر بسته بندی، باید گیاه دارویی را در مقابل رطوبت و تابش مستقیم نور خورشید محافظت کند. براي دمنوش ها ميتوان از دو نوع بسته بندي استفاده كرد. يكي بسته بندي به صورت فله در ظروف با وزنهاي مختلف كه مصرف كننده در هر وعده مقدار دلخواه از دمنوش را به وسيله پيمانه براي مصرف بردارد، در اين صورت جنس بسته بندي بايد نسبت به رطوبت غيرقابل نفوذ باشد. نوع ديگر بسته بندي، كيسه هاي سلولزي است؛ كيسه ها بايد در بسته بندي ثانويه از جنس كاغذ قرار گرفته و سپس در يك جعبه مقوايي قرار گيرند. روي جعبة نهايي به منظور جلوگيري از آلودگي پوشش پليمري مقاوم در مقابل رطوبت قرار ميگيرد.
 

6ـ مرحله انبارش اصول انبارداری و كنترل كيفيت محصول نهايی:

انبار نگهداری دمنوش های بسته بندی شده دارای دمای معمولی و رطوبت نسبی پایین است. نحوه چیدمان بسته ها باید به گونهای باشد؛ که جریان هوا در اطراف آنها به خوبی صورت گيرد. در اين مرحله دمنوشها را بايد از نظر ويژگيهاي فيزيكي و شيميايي مورد بررسي قرار داد. ويژگيهاي فيزيكي شامل عطر، طعم و رنگ، شفافيت و عدم وجود مواد خارجي است.

مواد خارجی شامل موارد زیر است:

 ـ بخشهایی از گیاهان دارویی غیر از بخش اصلی

 ـ هر نوع موجود زنده یا قطعات آن مثل حشرات یا آفات دیگر

_ مواد معدنی مخلوط با گیاهان مثل خاک، سنگریزه، شن و گردوغبار براي بررسي عطر، رنگ و شفافيت ابتدا بايد نمونه ها را به مدت 5 دقيقه در آب جوش قرار داده و سپس مورد بررسي قرار داد.

براي بررسي ويژگي هاي شيميايي درصد رطوبت و خاكستر مورد بررسي قرار ميگيرد. حدود اين موارد بايد مطابق با استاندارد ملي ايران باشد. گیاهان دارویی و معطر باید فاقد باقیمانده سموم آفت کش، فلزات سنگین و آلودگی های میکروبی باشند. گیاهان دارویی و معطر به طور طبیعی حاوی آلودگیهای قارچی و باکتریایی هستند که از خاک نشأت میگیرند. روش های برداشت، حمل ونقل و تولید میتواند سبب تشدید این آلودگی ها شوند. به این ترتیب با تعیین این آلودگی ها میتوان کیفیت فرایند تولید و برداشت را تعیین نمود.

بیشتر بخوانید: بذرگیری گیاهان دارویی