زراعت زعفران

مقدمه

زَعفِران گیاهی دارویی و صنعتی است. گل زعفران که به بخش کلاله و یا قرمزی آن سر ریشه می‌گویند در ابتدای برداشت به رنگ قرمز روشن است ولی به مرور به رنگ قرمز تیره‌رنگ تبدیل می‌شود. تازه آن از عطر خوش طعمی برخوردار است و به غذاها طعم و لذت خاصی می‌دهد. برای کشاورزان در خراسان، زعفران (طلای سرخ) درآمد اصلی است. گیاهی که تنها دو بار در اول آبان‌ماه (قبل از محصول‌دهی) و اوایل آذرماه (در پایان محصول‌دهی)، به آب نیاز دارد و تا بهار، آب باران و برف برای آن کافی است. کاشت، داشت و برداشت آن فرصت‌های فراوان شغلی به وجود می‌آورد، حمل و نقل آن گران تمام نمی‌شود و توان ارزآوری دارد. از آماری که به گونه‌ای نه چندان دقیق درباره زعفران و زعفران‌کاران ایران منتشر می‌شود، چنین بر می‌آید که بیشتر از صد هزار خانوار، به ویژه در شهرستان‌های تربت حيدريه، قائن، بجستان، فردوس، سرایان، گناباد و بیرجند در استان‌های خراسان جنوبی و رضوی، از این محصول روزگار می‌گذرانند. از ۲۳۰ تن زعفرانی که هر سال در جهان تولید می‌شود، حدود ۱۷۰ تن آن در خراسان به دست می‌آید و بقیه عمدتاً در اسپانیا، یونان، مراکش، هند و افغانستان تولید می‌شود.

تهیه زمین

در تهیه زمین به منظور کاشت زعفران لازم است توجه و دقت خاصی معمول شود ابتدا در فرصتهای مناسب در پائیز یا زمستان زمین مورد نظر را شخم عمیق می زنند درصورتیکه شرایط مناسب نبوده یا دسترسی به تراکتور مقدور نباشد می توان شخم را در پایان بهار یا اوایل تیرماه نیز انجام داد. 
در تهیه زمین بطریق سنتی در اوایل بهار پس از قطع بارانهای بهاره زمین را با گاوآهن ایرانی شخم می زنند بعد از 15 - 10 روز مجددا به شخم زمین اقدام می کنند و اگر زمین دارای کلوخ باشد گاوآهن را باز کرده و کلوخ ها را با استفاده از ماله خرد می کنند بعد از دو یا سه هفته مجددا زمین را دوبار در جهات عمود بر هم شخم می زنند قبل از شخم سوم برای هر 100 متر مربع زمین 10 - 5 بار الاغ کود حیوانی پوسیده پخش می نمایند کشاورزان بخوبی دریافتند که شخم های مکرر صرفنظر از تهیه بستر مناسب کشت زمین را تا حدودی از وجود علف های هرز پاک می سازند.

در این طریق زمین کرت بندی شده و طول و عرض کرتها را نسبت به شیب زمین و قدرت آب تعیین می کنند. معمولا عرض و طول کرتها در حد بین 4*10 تا 100*10 متر می باشد در زراعت مکانیزه زعفران زمین را در پاییز سال قبل از کشت با گاوآهن شخم عمیق می زنند در بهار پس از قطع بارانهای بهاری خاک را با انجام شخم متوسط ضمن سله شکنی از وجود علفهای هرز پاک می کنند در مرداد یا شهریور پس از پخش 40 -80 تن کود حیوانی و 200 کیلوگرم فسفات آمونیوم زمین را بصورت فارو در میاورند و برای کشت آماده می کنند. (البته متخصصین تغذیه ای توصیه می کنند که حدود 250 کیلوگرم سولفات پتاسیم نیز در این مرحله با خاک مخلوط گردد)

تاریخ کاشت

پیاز زعفران را از موقع خزان بوته (اوایل خرداد تا اواسط مهرماه می توان کشت نمود ولی بهتر است از کاشت پیاز در اواخر تیر و اوایل مرداد خودداری شود زیرا در این موقع هوا و زمین بسیار گرم است و بیم آن می رود که رطوبت پیاز موقع جابجای از بین رفته و به آن صدمه وارد شود. بر اساس تحقیقات انجام شده توسط مرکز پژوهشهای صنعتی خراسان بهترین زمان کشت خرداد ماه می باشد.

روش کشت و میزان پیاز مصرفی

کشت می­تواند توسط ماشین و به صورت ردیفی بوده و یا به صورت کرتی و با دست انجام پذیرد. ولی آنچه که مهم است این که ردیف­ها مستقیم بوده و با فاصله­ی مساوی از همدیگر قرار گیرند. فاصله­ی معمول در کشت کرتی 30-25 سانتی­متر و عمق کشت را نیز 20-15 سانتی­متر انتخاب کنید. این فاصله و این عمق با تراکتور مقدور نیست مگر این که فاصله ­ی ردیف­ ها را به ۴۰ تا ۴۵ سانتی­متر افزایش دهیم که در نتیجه تراکم بذر کم شده و محصول مزرعه پایین می­آید. موضوع بسیار مهمی که در نحوه کاشت پیازها باید مورد توجه قرار داد، این است که می­باید از کشت چاله­ای که در آن چند پیاز ریز و درشت در کنار هم و در یک جا در چاله قرار گیرد باید اجتناب کرد. در این مورد می­توان به کشت تسبیحی اقدام کرد. به این صورت که پیازها تک تک و به فاصله ۵ تا ۷ سانتی­متر از یکدیگر و یا به صورت زیگزاگ و جوانه انتهایی به طرف بالا در ته شیار قرار داده شده و روی آن به ارتفاع ۵ تا ۱۰ سانتی­متر با خاک پوشانده شوند. در کشت تسبیحی هر پیاز به تنهایی فضا و غذای کافی در دسترس خواهد داشت و برای سال­های بعد پیازهای درشت به وجود آورده و در نتیجه باعث افزایش تولید در سال­های دوم و سوم می­شود. اما در کشت چاله ای پیازها از همان سال اول در رقابت جذب غذا بوده و دیرتر درشت می­شوند و از سال سوم است که مزرعه به محصول قابل توجه­ای می­رسد.

همانطور که در روش کرتی و کشت دستی اشاره شد اگر فاصله خطوط کشت ۲۵ سانتی­متر و فاصله پیازها روی ردیف ۸ سانتی­متر انتخاب شود، در هر متر مربع ۵۰ پیاز کاشته می­شود که چنانچه از پیازهای بالای ۸ گرم استفاده شود، برای هر هکتار ۴ الی ۵ تن پیاز لازم است. اینک اگر برای هر پیاز فقط یک گل در نظر بگیریم در همان سال اول لااقل ۵/۲ کیلو زعفران خشک در هکتار حاصل می­شود و محصول سال­های بعد نیز سیر صعودی خواهد داشت.

کشت زعفران می­تواند به صورت خشکه­کاری و یا هیرم­کاری انجام گیرد. بهترین روش کشت زعفران روش کرتی است و توصیه می­گردد چند روز قبل از کشت مزرعه را آبیاری نموده و پس از گاورو شدن آن را شخم زده و سپس کلوخه­های آن را خرد و کرت بندی کنید و بسته به شیب زمین طول کرت­ها از ۱۰ تا ۱۰۰متر و عرض کرت­ها از ۴ تا ۱۰ متر تعین می­گردد.

عمق کاشت

عمق کاشت پیاز 20 - 15 سانتی متر در نظر گرفته و در موقع کاشت سر پیازها باید رو به بالا قرار گیرد. پیازها در عمق 20 سانتی متری در زمستان از سرما و یخبندان و سایر تنش های محیطی و در تابستان از گرما زدگی مصون می مانند.

کودهای موردنیاز زعفران

گیاه زعفران به مواد غذایی فراوانی احتیاج دارد. از دادن کود تازه حیوانی بایستی خودداری شود و فقط کود پوسیده استفاده نمود. به طور کلی در هر هکتار زعفران نیاز به 30 تا 50 تن کود حیوانی پوسیده به زمین داده می­شود. مصرف 100 کیلوگرم کود اوره به همراه 10 تا 15 تن کود حیوانی برای هر سه سال یک بار، می­تواند بهترین پیشنهاد برای کشاورز زعفران باشد.

آبیاری

پس از پایان کاشت پیازهای زعفران که حداکثر تا آخر شهریورماه طول می کشد حدود 15 تا 10 روز بعد از کاشت اقدام به آبیاری مزرعه می نمایند. در نقاط مختلف خراسان بسته به وضعیت آب و هوایی منطقه از اواسط مهر ماه تا دهه اول آبان آبیاری زعفران شروع می شود. با توجه که گل کردن زعفران تا حدودی تابع آب اولیه می باشد لذا برای اینکه برداشت زعفران با مشکل مواجه نشود آب اول را در بین قطعات با فاصله چند روز تقسیم می کنند تا بدین وسیله دوران اوج گلدهی قطعات با یکدیگر همزمان نباشد.اب اول زعفران خیلی مهم است و تمام نقاط زمین باید بطور کافی و یکنواخت آب بخورد تا گلهای یک قطعه با هم و هم زمان بیرون آیند بعد از گاورو شدن مزرعه برای سله شکنی از کج بیل و چهار شاخ فلزی یا گاو آهن  ایرانی با عمق کم استفاده می شود متعاقب آن زمین را ماله می کشند. سله شکستن زمین باعث می شود که جوانه های گل با سهولت بیشتری از خاک بیرون آمده و رشد قوی و مطلوبی داشته باشند.       
پس از آبیاری اول بفاصله 15 - 20 روز بعد از آن اولین گلهای زعفران ظاهر می شوند بدیهی است که مزرعه زعفران در سال اول محصول قابل توجهی نمی دهد. از اوایل فروردین تا زمانیکه رنگ برگها به زردی مایل شود هر 12 - 6 روز یکبار آبیاری انجام می شود.   
باید توجه داشت که بعد از وجین یک نوبت آبیاری به تاخیر بیفتد تا علف های هرز از بین رفته و مجددا سبز نشوند. آب آخر در درشت شدن پیاز موثر است.

سله شکنی

همان طور که اشاره شد بعد از آبیاری اول به محض گاورو شدن زمین سطح مزرعه باید سله شکنی شود بنحوی که پیازها صدمه نبینند بهترین وسیله سله شکنی کج بیل و بیل شیار دار و گاوآهن ایرانی و کولتیواتر است.      
سله شکنی باعث می شود که گلها بآسانی از خاک بیرون آمده و کود حیوانی با خاک مخلوط گردد. در مواقعی که زارع نتوانسته باشد بزمین خود کود دهد قبل از اجام آبیاری می توان کود لازم را در سطح خاک پخش نموده و با شخم سطحی با خاک مخلوط نمود و بعد از این عمل که در واقع حکم سله شکنی را دارد جهت هموار نمودن زمین و چسباندن خاک به پیازها زمین را ماله می کشند.

وجین علف های هرز

علف های هرز از طریق رقابت با گیاه زعفران از نظر آب و مواد غذایی و نور خورشید سبب کاهش محصول می شود علاوه بر این ممکن است در مراحل کاشت و برداشت زعفران مزاحمت های ایجاد و میزبان تعدادی از بیماریها و حشرات و بخصوص در امان باشد. بهترین روش کنترل علفهای هرز وجین دستی است که دو بار در سال انجام می شود. وجین مزرعه در هر موقع که علف های هرز رشد کردند ضروری است در مزارع زعفران اولین وجین بعد از آبیاری دوم انجام و این وجین باعث از بین رفتن علف های هرز مزرعه زعفران می گردد.  بطور معمول اولین وجین زعفران بعد از برداشت گلها و دومین آن در صورت لزوم به فاصله در حدود یک ماه قبل از آب سوم انجام می شود. در مورد مبارزه شیمیایی با علف های مزرعه باید توجه کرد که چون اثر این علف کش ها بر روی گیاه آزمایش نشده لذا باید حتی الامکان به هنگام رشد بوته های زعفران از مصرف علف کش های شیمیایی خودداری شود. در کشت زعفران روش مکانیکی به‌ ویژه وجین متداول است و روش شیمیایی با توجه به خواب تابستانی زعفران با سموم کم‌خطر عملی می‌باشد.

جهت مبارزه شیمیایی با علف­های هرز باریک برگ پس از برداشت گل­ها می­توان از سم گالانت به میزان ۲ لیتر در هکتار مصرف نمود و در صورتی که مبارزه به موقع انجام گیرد یک نوبت سم پاشی کافی می­باشد. جهت مبارزه شیمیایی با برخی از علف­های پهن برگ مزارع زعفران می­توان از سم بازاگران به میزان ۲ تا ۴ لیتر در هکتار استفاده نمود. مناسب ترین علف کش­های آزمایش شده دیگر در مزارع زعفران با کمترین اثر سوئی بر روی زعفران سم سونالان به میزان ۳ تا ۵/۳ لیتر در هکتار درآذر ماه و علف­کش سنکور به میزان یک کیلو در هکتار در آبان ماه توصیه می­گردد.

آفات زعفران

جوجه تیغی

جوجه تیغی بزرگترین حمله کننده به مزارع زعفران می­باشد. مشخصه­ ی حمله جوجه تیغی به مزارع این است که این حیوان زمین را می­کند، بنه ­ها (پیازها) را از خاک خارج می­کند و آن­ها را می­خورد و غلاف ­های پیاز را باقی می­گذارد.

موش کور

فعالیت موش کور عمدتاً در داخل لانه می­باشد. لانه­ی موش کور بسیار گسترده بوده و دارای راهروهای طویل و سوراخ­های زیاد به عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتی­متر می­باشد. این موش بیشتر در مناطق کوهپایه­ایی زندگی می­کند.

موش حقیقی

موش حقیقی و یا موش ورامین در تمام طول سال فعالیت دارد و تا ۶ نسل ایجاد می­کند. بنابراین درمزارع با توجه به سیستم لانه کنی باعث خرابی زمین، هدر رفتن آب و نابودی پیاز­ها می­گردد.

کنه زعفران

در مزارعی که سابقه کاشت زعفران طولانی ­تر است و یا اصول صحیح کاشت رعایت  نمی­شود، کنه­ی زعفران بیشتر مشاهده می­گردد. کنه­ی زعفران، پیاز­ها را غالبا از محل زخم­ها و گاهی از قسمت­های سالم مورد حمله قرار می­دهد و ضمن تغذیه و ایجاد تونلی در داخل پیاز، شروع به زاد و ولد و ایجاد حفره­هایی در آن می­کند. این حفره­ها به تدریج گسترش یافته و باعث ورود عوامل قارچی و تسریع عمل پوسیدگی پیاز­ها می­گردد. بوته ­هایی که پیاز آن­ها توسط کنه مورد حمله قرار گرفته است دارای برگ­های ظریف و کوتاه­تر از بوته­ های سالم می­باشند و این گونه برگ­ها زودتر از معمول خزان می­کنند. بنابراین نشانه­ی خسارت کلی این آفت پس از چند سال، تنک شدن مزرعه می­باشد. کنه در شرایط مناسب رشد در بهار و پاییز در سطح مزارع زعفران فعالیت می­کند و در تابستان به دلیل گرمای شدید و خشکی خاک و در زمستان به دلیل سرما و برودت هوا، جمعیت کنه ­ها کاهش می­یابد.

 بیشتر بخوانید: کاشت،داشت و برداشت زعفران

بیماری های مهم زعفران

تریپس بنه یا پیاز زعفران

از آغاز فصل رویش زعفران تا اواخر آن تریپس بر روی برگ­ ها دیده می­شود و تا موقعی که برگ ­های زعفران سبز است از جمعیت بالایی برخوردار است. خسارت تریپس روی برگ ­های زعفران به صورت پیدایش نقاط زرد تا سفید رنگ بوده که پشت این نقاط محل فرو نمودن آرواره ­های تریپس می­باشد. برگ­ هایی که شدیداً آلوده به تریپس هستند، زودتر خزان می ­کنند و به طور مستقیم باعث کاهش محصول زعفران سال آینده می­گردد. از آنجایی که جمعیت بالای این آفت در اواخر فصل رویشی زعفران دیده می­شود به نظر می­رسد که نیازی به مبارزه شیمیایی نمی­باشد.

پیچیدگی و فنری شدن کلاله

در این بیماری کلاله­ ها شبیه به فنر پیچیدگی پیدا می­کنند و درمواردی نیز کلاله­ ها از محل پیچیدگی قطع شده و می­افتند. علت این عارضه دقیقاً مشخص نیست هر چند احتمالاتی از جمله سن بنه­ها، وضعیت تغذیه و نوع گیاه، شرایط فیزیولوژی گیاه و وجود عوامل ویروسی و میکوپلاسمایی را می­توان نام برد.

پوسیدگی بنه یا پیاز زعفران

پوسیدگی ناحیه گردن، شکم و قسمت تحتانی پیاز در مزارع کمتر مشاهده شده و ضرر اقتصادی ندارد. درپوسیدگی تحتانی پیاز، پیاز­ها کوچکتر از حد طبیعی بوده و در ضمن خود بوته نیز کوتاه­تر ازحد نرمال می­باشد، که این به دلیل نامتعادل بودن وضعیت آبیاری و حاصل­خیزی خاک و سایر شرایط نامناسب خاک و یا عوامل بیماری­زا ممکن است به وجود آید.

بیماری قارچی رایزوکتونیا

این قارچ از طریق غلاف­های خارجی روی پیاز وارد آن می­شود و باعث پوسیدگی ریشه و زردشدن برگ­ها و ایجاد لکه­های کوچک سفید رنگ بر روی پیاز­ها می­شود که با پیشرفت بیماری، کپک­ها به رنگ بنفش در می­آید و باعث پوسیده شدن داخل و خارج پیاز­ها می­گردد. این بیماری در کشورهای اسپانیا و فرانسه بیشتر مشاهده می­گردد. جهت جلوگیری از این بیماری  توصیه می­شود قبل از کاشت، ابتدا یک یا دو لایه از غلاف محافظ پیاز را برداشته و برای ضد عفونی، پیاز­ها به مدت یک تا سه دقیقه در محلول ۵ درصد سولفات مس قرارداده شود. چنانچه آلودگی خیلی زیاد باشد باید پیاز­ها را از زمین خارج و معدوم نمود. در مبارزه با بیماری­های قارچی توصیه می­شود از تناوب زراعی و ضد عفونی نمودن زمین آلوده با سولفورد و کربن در دو نوبت و ضد عفونی پیاز­ها استفاده گردد.

بیماری سیاهک زعفران (Tacon)

عامل این بیماری قارچی به نام فوماگو (fumago) است که بر روی برگ­ها و پیاز­ها رشد می­کند و راه مبارزه با آن سوزاندن  برگ­ها و پیاز­های آلوده می­باشد.

بیماری زردی (یا کلروز برگ­ها) زعفران

احتمالا به علت فقر عناصر غذایی و یا آهکی بودن زمین و یا کمبود عنصر آهن، برگ­ها زرد شده که با اضافه نمودن کودهای ازته، فسفاته و پتاسه به زمین و محلول پاشی مزرعه با سولفات آهن و یا سایر کودهای حاوی عنصر آهن به نسبت 2-1 در هزار جهت درمان این بیماری فیزیولوژیکی موثر است.

بیماری‌های زوال زعفران

این بیماری نوعی قارچ است که به سطح پیاز حمله کرده و بر روی آن لکه‌های ارزنی شکل سرخ ‌رنگ ایجاد و به‌ تدریج به داخل پیاز نفوذ می‌کند. نفوذ این قارچ به داخل پیاز موجب برآمدگی‌هایی در سطح آن و پوسیدن و خشک شدن برگ‌ها می‌گردد. این قارچ محصولات دیگر چون سیب‌زمینی، چغندرقند و یونجه را نیز مورد حمله قرار می‌دهد. کشاورزان با این بیماری به روش زیر مبارزه می‌کنند.

1- نکاشتن پیاز زعفران پس از گیاهان هم میزبان

2- جمع‌آوری و سوزاندن پیازهای آلوده

3- ضدعفونی کردن زمین با سولفور دو کربن به مقدار 250 کیلوگرم در هکتار

4- نکاشتن پیاز زعفران در زمین‌های آلوده برای مدت 6 تا 8 سال

بیماری ورم پیاز

این بیماری، تولید ورم‌های شاخی در سطح پیاز می‌کند. در این وضعیت پیازها معمولاً کوچک‌تر از حد طبیعی شده و در ضمن خود بوته نیز کوتاه‌تر از حد طبیعی می‌شود.

عملیات برداشت

مزرعه زعفران در سال اول محصول قابل توجهی ندارد و فقط پیازهایی که درشت تر بوده و تغذیه خوبی داشته اند به گل رفته و تولید زعفران می کنند.زمان گلدهی مزرعه معمولا آبانماه و دوره گلدهی 15 روز بطول می انجامد برداشت زعفران توسط دست و نیروی انسانی انجام می گیرد.

بهترین زمان گل گیری در ساعات اولیه صبح و قبل از طلوع آفتاب می باشد بنابراین به تعداد نیروی کار فراوان و دقیق نیاز است اگر گلها در معرض باد و نور خورشید قرار بگیرند کیفیت خود را از دست داده و عطر و رنگ آن کاهش می یابد. کلاله ها در همان روز باید جدا گردند، زیرا در دست گرفتن گلهای تازه راحت تر می باشد، گلها روی یک میز در محل مسقف قرار می گیرند و کارگران کلاله ها را بوسیله یکی از روش های زیر که همگی نیازمند مهارت و حوصله کافی می باشند، جدا می کنند.

مادگی درون جام گل را توسط ناخن انگشت شست دست چپ قطع و کلاله ها را با استفاده از انگشتان دست راست به بیرون می کشند و در ظرف سفالی جمع آوری می کنند. گل توسط قیچی به نحوی بریده می شود که انتهای کم رنگ کلاله ها با ساقه باقی بماند و پس از آن قسمت فوقانی رنگ کلاله از گلبرگ ها جدا می گردند. بعد از چیدن گلها رشته های زعفران را از گل جدا کرده و بر روی پارچه های تمیز در اطاقکی که سایه بوده و تهویه مناسبی داشته باشد پهن کرده تا کاملا خشک شوند.از هر هکتار مزرعه زعفران بطور متوسط سالانه 10 کیلوگرم زعفران خشک بدست می آید. در پایان سال هفتم باید پیازها را از زمین دیگری منتقل نموده قابل توجه است که پیازها را در سال اول را دارند پس در سال هفتم 5 هکتار زمین را با این مقدار پیاز می توان به زیر کشت برد.کاشت و برداشت زعفران به ماشین آلات سنگین نیاز ندارد.کشت زعفران فقط در سال اول ولی برداشت آن 7 سال می باشد.