گیاهشناسی باریجه

مقدمه

گیاه باریجه از گیاهان مهم مرتعی و داروئی وصنعتی می باشد ودر مناطق کوهستانی و ییلاقی ایران می روید.وبه طور کلی در مناطق کوهستانی که بیشتر نزولات به صورت برف است رویش دارد. خاک مناسب برای کشت باریجه خاکهای با عمق کافی،نرم وقابل نفوذ است. بیشترین میزان بهره برداری از این گیاه در استانهای سمنان، خراسان وتهران انجام می شود.

باریجه دارای 95درصد ترکیب شیمیایی و داروئی با ارزش است و دارای ریشه غده ای و حجیم است. باریجه گیاهی چند ساله واز تیره چتریان به شمار می رود و گیاهی مونوکارپیک است یعنی تنها یک بارگل می دهد. درچند سال اول رویش برگهای طوقه ای تولید می کند و در سال آخر رویش به ساقه می رود و گل ومیوه تولید می کند. از تمام اندامهای گیاه بوی تند و مخصوص استشمام میشود که از علائم مشخص گیاه باریجه است.

گیاهی روز بلند است و دوره خواب فیزیولوژیک این گیاه از تیر ماه تا اواسط اسفند ماه است.ازساقه وقاعده ساقه دراثر شکاف دادن شیرابه خارج می شود ، باریجه دارای 5/9 درصد اسانس،63.5 درصد رزین و27 درصد صمغ است، خواص درمانی آن شامل اثرات نیرو دهندگی،ضد نزله،ضد تشنج،دفع درد معده،مقوی معده وترمیم کننده زخم های سطحی است.مصارف صنعتی باریجه در تهیه نوعی چسب مخصوص (چسب الماس)،صنایع آرایشی-بهداشتی است.

بررسی اهمیت باریجه

ازمهمترین گیاهان داروئی،صنعتی و مرتعی است که ازدیربازدرمراتع ایران مورد تعلیف احشام دامداران قرارمی گیرد. فصل چرای دام براساس عرف محل،تابستان و اوایل پاییزاست که دراین زمان دامها برگهای خشک شده این گیاه را می خورند.

دامداران ازقدیم براساس تجربه برای مداوای کرم معده،گوسفندان را وادار به تعلیف ازبرگهای خشک شده این گیاه می کنند و اعتقاد دارند که تعلیف احشام ازاین گیاه باعث افزایش تولید شیردام می شود.ازصمغ باریجه،انواع مواد شیمیایی ازجمله چسب صاف و زلال به دست می آورند که درصنایع جواهرسازی برای چسباندن قطعات جواهرات به دلیل ایجاد نکردن خراش بسیارمطلوب است.صمغ خام آن جنبه تجارتی دارد وهرساله مقداری ازآن عمدتاً به کشورهای آلمان،فرانسه،ایتالیا واتریش صادر می شود.

با توجه به این که گیاه باریجه درمناطق کوهستانی وییلاقی کشورایران می روید و گیاهی چند ساله با ریشه های عمیق است،وجود آن درحوزه آبخیز به دلیل تثبیت بافت خاک وجلوگیری ازشسته شدن بسترخاک وسنگ های صادراتی که بالطبع ازپرشدن سدها ازگل ولای آبخیزها جلوگیری می کند، ازاهمیت بسزایی درآبخیزداری برخورداراست.گیاه باریجه درکنترل طبیعی رویشگاهها ومراتع ازآسیب موشهای صحرایی تاثیر بسزایی دارد زیرا موش ها با تغذیه ازآن دچارخونریزی داخلی می شوند وازبین می روند.

اهمیت دارویی باریجه درجهان روبه تزاید است به طوری که درگذشته روستاییان برای مداوای کرم معده،تسکین دردهای معده ، دندان درد و مارگزیدگی ازآن استفاده می کردند ودرحال حاضر پیشرفت تکنولوژی دریچه ای تازه را برای تجزیه ترکیبات شیمیایی آن گشوده است.با انجام تجزیه توسط دستگاه کروماتوگرافی گازی مشخص شده است که شیره آن بیش از 95 ترکیب شیمیایی و دارویی با ارزش است.هریک ازاین ترکیبها مصارف متفاوتی داردودامنه مصرف آنها ازتقویت قلب (والریناتدبورنیل) تا کنترل باکتری های بیماری زای انسان و دیگرصارف دامی و گیاهی می رسد.هرساله مقدارزیادی ازشیره خام این گیاه با قیمت بسیار ارزان از کشور خارج می شود وپس از تجزیه وجداسازی ترکیبات وتولید فراورده های جدید باچندین برابر قیمت در انواع داروها وحشره کشها،عطرها وغیره واردکشورمیشود.

مشخصات باریجه

به طورکلی گیاهی است چند ساله و مونوکارپیک(درطول عمر خود تنها یک بار گل می دهد) این گیاه درچندسال اول رویش تولید برگهای طوقه ای می کند،درسال آخر رویش به ساقه می رود وگل ومیوه نیزروی آن تشکیل می شود.سپس ریشه گیاه می پوسد وگیاه از بین می رود.
شیره ای که ازقطع ساقه باریجه به دست می آید،اشکی وتوده ای مانند است.

نوع اشکی آن براثر گزش حشرات ویا پیدایش خراش به طورطبیعی از قاعده ساقه و برگ گیاهان مذکوربه خارج ترشح می شود ولی آنچه که دربازار تجارت اهمیت دارد ومورد استفاده قرار می گیرد،بیشتر نوعی است که با ایجاد شکاف در گیاه مذکورازآن به دست می آید. برای به دست آوردن باریجه، خاک قسمت قاعده ساقه گیاه را ازآن درو وناحیه مذکور را به خوبی تمیز می کنند،سپس در3 سانتی متری ناحیه یقه،به تناوب ایجاد شکاف می کنندویا آنکه ساقه گیاه را از آن منطقه قطع می کنند.بزودی شیره ای از آن خارج می شود که در محل قطق شده گیاه به صورت جامد در می آید.پس ازچند روز شیره سفت شده را از گیاه جدا می سازند،شکاف دیگر ایجاد می کنند ویا انکه قسمت سطحی محل قطع شده را به صورت لایه نازکی برمی دارند وپس ازترشح شیرابه و جمع آوری آن،این عمل را به فواصل معین تا زمانی تکرار می کنندکه ترشحی به خارج صورت نگیرد.

نوع اشکی باریجه،رنگ سفید مایل به زردویا زرد مایل به سبز ویا مایل به قرمز دارد.درشتی آن از یک نخود تا یک گیلاس تفاوت می کند واگر شکسته شود،مقطع آن زرد رنگ وشفاف جلوه می کند.
نوع اشکی مدتها نرمی خود راحفظ می کند ولی بعداً به مرور زمان سخت و شکننده می شود،به طوری که براثرخرد شدن به صورت گرد در می آید.
نوع توده ای که ازقطعات اشکی نامنظم،واقع دریکقسمت بی شکل و خمیری تشکیل می یابد،به صورت قطعاتی به ابعاد مختلف ونامنظم در معرض استفاده قرار می گیرد،رنگ ان متفاوت ولی اغلب مایل به سبز،سبز قهوه ای،سبز مایل به زردیا تیره است.در داخل آن ناخالصی های مختلف نظیر خرده های ساقه،برگ و دم برگ گیاهان وجود دارد.

باریجه ایران،از نوع خشک و مرکب از قطعات کوچک اشکی است که به سهولت از یکدیگر جدا می شوند وحالت چسبنده و شفاف ندارد.به علاوه قطعات کوچک واشکی آن به رنگ سفید وکمی مایل به زرد ولی قسمت داخلی آن کدر است.باریجه بوی قوی ،طعم گس،تلخ،معطر،گزنده و ناپسند دارد. به سهولت با آب ایجاد امولسیون می کند،به طوری که 25 درصد آن درآب وارد می شود.

شرایط اقلیمی مورد نیاز باریجه

این گیاه درمناطق مرتفع کوهستانی می روید که در این مناطق نزولات آسمانی بیشتر به صورت برف بوده که ریزش از اواخرآبان ماه شروع وتا اواخر اسفند ماه ادامه دارد و ازاواسط اسفند ماه به بعد نزولات آسمانی بیشتر به صورت باران های معمولی دراوایل بهار همراه تگرگ ورگبار است.دوره یخبندان مناطق باریجه خیزطولانی بوده و ازاوایل آذرماه شروع وتا اواخر اسفند ماه ادامه دارد واز نیمه دوم فروردین ماه در این مناطق برف شروع به ذوب شدن می کند. میانگین حداقل حرارت طی فصل زمستان دراین مناطق 10- درجه سانتی گراد و در تابستان حداکثر حرارت 25 درجه سانتیگراد است.گیاه باریجه در فصل بهار درحرارت 3 تا25 درجه سانتیگراد رشد می کند ودر حرارتهای بالاتراز 25 درجه سانتیگراد رویش آن متوقف می شود وحداقل فعالیت را خواهد داشت.

گیاه باریجه در مناطق با دوره یخبندان وزمستان طولانی با حداقل 15 روز با درجه حرارت کمتراز10- درجه سانتیگراد وبارندگی بهاره بیش از mm600 در طی ماههای اسفند،فروردین و اردیبهشت ومتوسط بارش سالانه بیش از mm350 درخاک هایی با ph قلیایی وبافت خاک لومی – رسی وغنی از هوموس قابل کشت وتکثیراست.گیاه باریجه در دوران مختلف رشد ونمو به درجات متفاوت حرارت نیاز دارد ومقاومت زیادی در برابر سرما از خود نشان می دهد.این گیاه در 3 تا5 درجه سانتیگراد شروع به جوانه زدن ورشد می کند وبرای شکستن دوره خواب بذر و استراتیفیکاسیون آن نیازبه گزراندن یک دوره سرمایی بین 3 تا 15- درجه سانتیگراد به مدت 15 تا45 روز دارد.البته مهمترین و مناسب ترین شرایط حرارتی برای جوانه زدن پس از شکستن دوره خواب 3 تا 5 درجه سانتیگراد می باشد. درمرحله تولید ساقه گل دهنده وجود سه عامل حرارت، رطوبت وطول روز برای ادامه رشد وظهور ساقه گل دهنده ضروری است.باریجه یک گیاه روز بلند است.

خاک های مناسب کشت باریجه

کشت باریجه درخاکهایی که دارای عمق کافی،نرم وقابل نفوذ باشد،امکان پذیر است. همچنین بایستی تهویه آن به خوبی انجام شود. سنگ مادر خاک های اکثر رویشگاههای طبیعی این گیاه آهکی بوده ودارای بافت شنی-رسی،رسی-ماسه ای لومی-رسی-ماسه ای است.
زمین های خیلی سنگین برای کشت باریجه مناسب نیستند وبایستی ابتدا زمین ها را بوسیله کود دامی اصلاح وسپس به کشت باریجه اقدام کرد.PHمناسب برای رشد ونمو برابر 2/7 تا 7/8 است ودر این PH محصول خوبی تولید می کند. این گیاه در خاک هایی با میزان رس بالا وتهویه نامناسب که ازنظر آهک و هوموس غنی نباشد قادربه فعالیت رویشی نیست ودچارپوسیدگی می شود وازبین می رود.

زمان مناسب کاشت بذر گیاه باریجه

با توجه به نیازسرما و استراتیفیکاسیون برای جوانه زدن وتاثیر توام سرما ورطوبت زمستان درتغییرات شیمیایی مواد هورمونی بذر،فصل پاییز درماه های آبان وآذر بهترین زمان کاشت بذرباریجه است و درصورتی که بذور دربهار کاشته شوند،درآن سال جوانه نمی زنند،البته ممکن است پس ازگذشت یک سال و طی یک دوره سرمای زمستانه طی سال بعد،درصد کمی از بذور جوانه بزنند.

عمق کاشت بذر گیاه باریجه

بذر گیاه باریجه درخاکهای نیمه سبک درعمق 5 تا 7سانتی متر می بایستی کاشته شود تا بذور،جوانه زده وبتوانند براحتی از خاک خارج شوند.

رطوبت مورد نیاز کاشت بذر گیاه باریجه

پس ازکاشت بذردرزمین،این گیاه نیازی به آبیاری درفصل پاییز ندارد و بذور، پس ازتامین سرمای مورد نیازواستراتیفیکاسیون، در اوایل بهارجوانه میزنند. دربهاربرای جوانه زدن بذور درخاک سه عامل حرارت،رطوبت و اکسیژن لازم است. بذوربرای جوانه زدن دربهاربه حرارت 3 تا 5 درجه سانتیگراد ورطوبت بالای 75 درصدبسترخاک نیاز دارد.به همین دلیل بذورباریجه در رویشگاه های طبیعی درمناطقی که برف گیرهستند ومیزان رطوبت بیشتری دارند به فراوانی سبز می شوند.

به طورکلی چون باریجه درابتدای بهارشروع به فعالیت می کند درصورتی که میزان نزولات آسمانی درفصل بهارکمتراز mm600 بارش باشد، بایستی مزرعه را آبیاری کرد ودرصورتی که آبیاری نشود،ازخرداد به بعدفعالیت رویشی گیاه متوقف و برگهای آن زردوخشک می شوند.ولی غده ها درزمین باقی می مانند وحداقل فعالیت حیاتی رادارند.بنابراین درماه های خردادتااسفند نیازی به آبیاری ندارند ،حتی آبیاری مزرعه دردوره خواب آن،مخصوصاً درفصل تابستان،باعث پوسیدگی غده ها می شود.

آفات و بیماری های گیاه باریجه

آفات و بیماریهای باریجه شته سبز هلو،کرم برگخوار باریجه وپوسیدگی بذر باریجه هستند.

گلدهی و گرده افشانی باریجه

باریجه گیاهی دگرگشن است که درطبیعت توسط حشرات وباد،گرده های آن منتقل می شود.ساقه گل دهنده این گیاه درسال آخرعمرآن،با توخه به شرایط محیطی،دراوایل خردادماه ظاهر می شود. هربوته دارای یک ساقه گل دهنده و گل آذین آن چتر مرکب است،ارتفاع ساقه گل دهنده از 5/0 تا 3 متر متغیر است. درجه حرارت محیطی طی دوره گلدهی بین 10تا 25درجه سانتیگراد متغیراست.

دوره خواب باریجه

این گیاه ازمعدود گیاهانی است که دارای دوره خواب بسیار طولانی حدود 9 ماه است. دراواخرخرداد ماه وقتی حرارت محیط به حدود 25 درجه سانتیگراد می رسد،برگ های این گیاه شروع به زرد شدن می کنند وخنک می شوند وفعالیت رویشی آن متوقف می شود،ولی غده ها درون زمین سالم وزنده با حداقل فعالیت باقی می مانند.ماه های تیرتا اواسط اسفند ماه دوره خواب فیزیولوژیک این گیاه است وطی 9 ماه ازسال هیچ اندام سبزی تولید نمی کند وپس ازاین مدت با توجه به تامین نیاز سرمایی درفصل زمستان وتامین رطوبت کافی درمحیط در اوایل فروردین ماه سال بعد فعالیت رویشی آن آغاز می شود. دراین مرحله روی غده در ناحیه طوقه کلاهک پوششی خشک شده ،جوانه انتهایی که مربوط به سال رویشی قبل است، از روی طوقه جدا می شود ، جوانه های مریستمی جدید شروع به فعالیت می کند.

تولید و برداشت بذر باریجه

هربوته باریجه درصورتی که توسط احشام صدمه ندیده باشند،به طور متوسط 250 گرم بذرتولیدمی کند.بذور تولید شده به علت اینکه سبک هستند به راحتی توسط باد درمحیط اطراف پراکنده می شوند ودرشرایط مناسب دربهارسال بعد جوانه می زنند وسبزمی شوند،درصورتی که هدف بذرکاری باریجه درمنطقه ای غیرازرویشگاه طبیعی آن باشد،بایستی بذورطی مرداد ماه جمع آوری و در محیط خشک وخنک صفر تا10 درجه سانتیگراد نگهداری شوند تا بذورقوه نامیه خود را حفظ کنند. البته درمورد حداکثرمدتی که بذور قادرند قوه نامیه خود را حفظ کنند اطلاعاتی دردست نیست. ولی درصورتی که بذور درشرایط خشک وخنک نگهداری شوند،حداقل 3 سال قوه نامیه آنها حفظ می شود.

نحوه استخراج شیرابه از باریچه

دونوع باریجه اشکی و توده ای دربازار دارویی ارائه می شود که دومحصول حاصل ازدونوع برداشت از گیاه به ترتیب زیراست:

چنانچه ساقه های درجهت موازی شکاف داده شوند،در نتیجه شیرابه ای شیری رنگ ومتمایل به زرد ازآن خارج می شودکه درنتیجه حرارت هوا به صورت تکه هایی شفاف بر روی گیاه باقی می ماند. این ماده که تقرباً عاری از ناخالصی است رنگی روشن وشفاف دارد و از نوع باریجه اشکی است. مقداراین محصول کمتر بوده واز قیمت بیشتری برخورداراست.
ابتدا خاک پای گیاه سه ساله راکنارزده گودالی به عمق 20 سانتی متر دورآن حفرمی کنند سپس گیاه را ازقسمت یقه قطع می کنند به این ترتیب شیرابه گیاه به سرعت خارج شده داخل گودال جمع می شود. هرهفته یک باربا لایه ای به قطر نیم سانتی مترپایین ترازمحل بریده شده قبلی،اصطلاحاً زخم را
تازه میکنند و موجب خروج شیرابه بیشتری می شوند.این عمل تا خشک شدن کامل شیرابه ادامه می یابد. برداشت دراواسط واواخربهار صورت می گیرد وبه دلیل قطع شدن کامل قسمت هوایی همچنین ضعیف شدن ریشه،گیاه در خطرنابودی قرار می گیرد،بدین جهت لازم است تا برداشت آن تحت کنترل شدید صورت گیرد. برداشت شیرابه باریجه ازهربوته بین 50 تا150 گرم متغیر است.

بدلیل بهره برداری هرساله ازاین گیاه در رویشگاههای مختلف کشور وبه منظوریافتن مناسبترین شیوه بهره برداری و برآورد میزان توانایی آن درتولید محصول، بررسیهای مطالعاتی در زمینه شیوه های مختلف بهره برداری در چهارمرتع باریجه خیزکاشان(اسحاق آباد،ویدوجا،نشل ومرق) انجام گرفته است. نتایج حاصله نشان داد که ما بین دو روش برش عرضی وبرش طولی ، برش طولی مناسب ترین شیوه درامربهره برداری شناخته شد.دراین عملیات حداکثرتا چهاربرش ،بسته به قطر گیاه،آسیب غیرقابل جبرانی راوارد نیاورده وقدرت بازیابی وترمیم زخم وارد شده،امکانپذیر است.