امور بهداشتی آبزیان

امور بهداشتی آبزیان

بیماری های آبزیان به عنوان یك مشكل مهم در طول دوره پرورش مطرح می باشند، به همین جهت پرورش آبزیان بدون در نظر گرفتن امنیت زیستی و مسائل بهداشتی نه تنها به تولید مطلوب و بهره وری مناسب نخواهد رسید بلکه با خسارات اقتصادی سنگین نیز همراه خواهد بود که می تواند به ورشکستگی مزرعه پرورش منتهی شود. در دوره پرورش، می توان با انجام اقدامات بهداشتی بسیاری از عوامل بیماری زا و بیماری های عفونی را كنترل كرد و در صورت بروز بیماری نیز با تشخیص سریع و اقدامات به موقع می توان از گسترش بیماری جلوگیری کرد. حتی در صورت تلفات بالا در مزرعه با اجرای این دستورالعمل ها مانع از ورود آلودگی به منطقه و شیوع بیماری در سایر مزارع شد.

انواع مواد ضدعفونی كننده آب و تجهیزات

مهم ترین عامل محیطی ک ه تغییرات آن می تواند سلامت ماهی را به شدت تهدید ک ند، آب است. تمام فعالیت های حیاتی ماهی در آب انجام می شود. آلاینده ها و عوامل بیماری زا از طریق آب می توانند وارد استخر پرورش ماهی شوند. استفاده از آب بهداشتی به اندازه به کارگیری تجهیزات سالم و عاری از عوامل بیماری زا اهمیت دارد، چون تجهیزات آلوده می توانند موجب انتقال آلودگی به آب شوند. به همین جهت اقدامات ضدعفونی و سالم سازی آب و تجهیزات، از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

مهم ترین مواد ضدعفونی کننده با روش استفاده و میزان مصرف به شرح زیر می باشد:

عوامل مكانیكی

اثر این عوامل بیشتر تسهیل در كار مواد ضدعفونی كننده می باشد و عبارت از جاروب نمودن، برس كشیدن، پاك كردن و زدودن كلیه جلبك ها، ضایعات و مواد باقیمانده در كف و دیواره های استخرها با استفاده از آب تحت فشار را شامل می شود. پس از نظافت كامل استخرها لازم است كه ضایعات جمع شده را در یك گوشه از مزرعه جمع آوری و سپس معدوم نمود. بدون شك، انجام عملیات مزبور در كاهش آلودگی و انتشار بیماری مؤثر می باشد ولی اجرام عفونی را به كلی از بین نخواهد برد. بنابراین به كار بردن مواد ضدعفونی كننده بعد از انجام عملیات مكانیكی برای پیشگیری از بروز بیماری های عفونی كاملاً ضروری است.

عوامل طبیعی

در طبیعت عواملی وجود دارند كه در از بین بردن میكروارگانیسم های بیماری زا دارای نقش به سزایی می باشند كه مهم ترین این عوامل نور خورشید است. در صورتی كه نور خورشید با شدت و میزان كافی به استخرهای خشك مزارع پرورش ماهی بتابد می تواند عمل ضدعفونی را به طور مؤثری انجام دهد. خاصیت ضدعفونی نور خورشید به واسطه داشتن اشعه ماوراء بنفش می باشد. این اشعه از شیشه معمولی قابل عبور نبوده و اثر آن در هوای مه و دودآلود و همچنین در صبح زود و یا غروب خیلی كم خواهد بود. باید توجه داشت كه خاصیت از بین بردن میكروب ها به وسیله نور سطحی بوده و بدین ترتیب اگر عوامل عفونت زا در زیر جلبك ها و مواد چسبیده به كف و دیواره های استخرها قرار گیرند، تحت تأثیر نور از بین نخواهند رفت. تأثیر ضدعفونی نور به كندی صورت می پذیرد و از این رو برای كنترل بیماری ها باید از مواد ضدعفونی کننده قوی استفاده نمود.

به هر حال عواملی كه در تأثیر ضدعفونی كنندگی نور خورشید مؤثرند عبارت اند از: شدت و مدت تابش، موقعیت جغرافیایی، تغییرات فصلی، پوشش ابر، نوع باكتری های موجود در مزرعه، تركیبات و حضور عناصر مغذی در محیط كه موجب حمایت از رشد و تكثیر میكروارگانیسم های مختلف می گردند. به همین دلیل شست وشو و پاکسازی استخر موجب تأثیر بیشتر و سریع تر نور خورشید می شود.

عوامل شیمیایی

اصولاً مواد ضدعفونی كننده هنگامی بهترین اثر را خواهند داشت كه كاملاً در تماس با میكروارگانیسم هایبیماری زا قرار گیرند. لذا لازم است استخرها قبل از ضدعفونی به طور كامل تمیز و اجرام اضافی تخلیه گردند.

مواد شیمیایی متعددی با نام های تجاری متنوع به عنوان ضدعفونی کننده، پاک کننده و یا شوینده در استخرهاو آکواریوم ها استفاده می شوند. از بین آن ها می توان به فرمالین، هالامین، نمک، سولفات مس، پرمنگنات پتاسیم، کلر، کرامین –T و بسیاری از ترکیبات دیگر اشاره کرد.

روش ضد عفونی آکواریوم ها

برای ضد عفونی آکواریوم ها ابتدا باید آکواریوم کاملاً خالی باشد. سپس آکواریوم خالی را پر از آب نموده و ماده ضدعفونی را به آن اضافه می کنند. بسته به نوع آلودگی ترکیبات متعددی برای ضدعفونی وجود دارند. یکی از ترکیبات مؤثری که می توان برای ضدعفونی آکواریوم به کار برد، پرمنگنات پتاسیم است. زیرا هم تهیۀ آن آسان و هم قیمت آن کم است. محلول ک لر دیگر ترکیب مؤثر است. کلر برای ماهیان بسیار سمی بوده و در مصرف آن باید دقت لازم صورت گیرد. در آکواریوم های آب شیرین نمک بدون ید نیز در غلظت های مختلف کاربرد دارد.

توجه: هنگام ضدعفونی آکواریوم باید وسایل ک ار مرتبط با آن را نیز ضدعفونی کرد.

بیشتر بخوانید: آماده سازی غذای آبزیان

قرنطینه در پرورش آبزیان

محیط قرنطینه در مزارع به منظور جلوگیری از ورود عوامل بیماری زای عفونی به کار می رود که طی آن ماهیان جدید در محیطی جدا از سایر محیط های پرورش نگهداری می شوند. با توجه به پر هزینه بودن محیط قرنطینه باید در ابتدای ساخت هر مجموعه، محل آن در نظر گرفته شود. در این قسمت موارد کلی که در هر محل قرنطینه باید انجام شود، به طور خلاصه در زیر بیان شده است:

1- مشخصات ماهی مورد قرنطینه مانند گونه و سن و منبع تهیه باید مشخص باشد.

٢- آب محل قرنطینه باید از آب محیط اصلی پرورش جدا باشد و خروجی آن هم وارد محیط پرورش نشود.

٣- مدت قرنطینه باید بر اساس دوره ک مون بیماری های مورد نظر تعیین می گردد. ولی به طور کلی در ک شور ما مدت 30 روز به عنوان استاندارد زمان قرنطینه در مورد ماهیان وارداتی در نظر گرفته می شود، اما می تواند با توجه به عوامل متعدد از جمله چرخه زندگی عوامل بیماری زا، زمان مشاهده علائم درمانگاهی و درجه حرارت آب، کوتاه تر و یا طولانی تر باشد.

٤- قرنطینه باید ماهیان را در برابر ورود عوامل خارجی و بیماری زا محافظت نماید.

٥- در عملیات قرنطینه نباید از آنتی بیوتیک ها برای پیشگیری از بیماری ها استفاده نمود زیرا هدف از قرنطینه اطمینان از سلامتی ماهیان تازه وارد می باشد.

٦- قرنطینه باید در محیطی بسته و به دور از مزارع پرورشی انجام شود. در صورت اضافه شدن ماهیان جدید، باید در محل دیگری نگهداری شوند و در تماس با گله قبلی نباشند. اگر به دلایلی مانند یکی بودن جنس و گونه ماهیان و مبدأ ارسال آنها، ماهیان جدید به ماهیان نگهداری شده در محل قرنطینه اضافه شوند، مدت زمان از ابتدا شروع می شود یعنی زمان قبلی قرنطینه را باید صفر در نظر گرفت.

٧- عوامل انتقال بیماری مانند تجهیزات و شبکه ها، سطل ها، تور و غیره باید در یک سیستم قرنطینه ای به خوبی طراحی گردند. همچنین باید تعداد این تجهیزات را به حداقل رسانده و در یک مکان مشخص و مختص قرنطینه نگهداری شوند.

٨- اشخاصی که در محیط قرنطینه هستند باید دست های خود را به هنگام ورود و یا خروج ک املاً شست وشو نمایند. ک استن تردد افراد و ضدعفونی چکمه ها و تعویض لباس ها قبل از ورود و خروج از محیط قرنطینه الزامی است.

٩- قبل از ورود ماهیان به مجموعه، باید تطابق با دمای آب محل قرنطینه انجام شود.

10- برای جلوگیری از استرس، تراکم ماهیان با توجه به نوع ماهی در نظر گرفته شود و از تراکم بالا خودداریشود.

11- در مدت قرنطینه، باید ماهیان به دقت از نظر علائم بیماری های احتمالی زیر نظر باشند.

12- بعد از تخلیه ماهیان از محیط قرنطینه، ضدعفونی ک امل استخرها و تجهیزات الزامی است.

قرنطینه نمودن ماهیان آکواریومی

وجود آکواریوم قرنطینه و قرنطینه ک ردن ماهیان زینتی برای جلوگیری از بیماری و حتی درمان بیماری ها الزامی است. این آکواریوم بسیار ساده بوده و نیاز به تجهیزات پیچیده ای ندارد. از آکواریم های قرنطینه به دلایل زیر استفاده می شود:

الف) درمان بیماری:

هنگامی ک ه ماهی بیمار و یا علائم بیماری در آن ظاهر می شود بهتر است آن را جدا (قرنطینه) نموده تا علاوه بر جلوگیری از سرایت احتمالی بیماری به سایر ماهیان، سهولت در درمان ماهی انجام گیرد.

ب) اضافه کردن ماهی جدید:

زمانی که قصد دارید ماهی جدیدی را به آکواریوم انتقال دهیم، لازم است ابتدا آن را به مدت مشخصی (حدود دو هفته) قرنطینه نموده تا از بیمار نبودن یا هر مشکل دیگری که ممکن است قابل سرایت باشد جلوگیری شود.

ج) تکثیر ماهیان:

علاوه بر درمان ماهی ها لازم است هنگام تکثیر و تخم گذاری شرایط مناسب با استفاده

از قرنطینه ایجاد شود.

د) جداسازی ماهیان ضعیف:

گاهی به دلیل صدمات و یا مجال دسترسی به غذا لازم است ماهیانی که ضعیف هستند را برای تغذیه و یا برگشت به قدرت جسمانی مطلوب، قرنطینه کنیم.

و) موارد دیگر:

در برخی موارد مانند؛ تعویض آب، نگهداری از بچه ماهیان و ... از آکواریوم قرنطینه استفاده می شود.

خصوصیات ظاهری آبزیان سالم

پایه، اساس و تداوم هر نوع پرورش، انتخاب آبزی سالم است. به همین جهت آبزیانی انتخاب می شوند که از سلامت لازم برخوردار بوده و امکان پرورش و رشد را در محیط پرورشی دارا باشند.

آبزیانی که دارای سر بزرگ، اندامی ک وچک و لاغر، رنگ تیره و کدر با باله های تغییر شکل یافته باشند و هم چنین فاقد تناسب و هماهنگی های اندام باشند، برای پرورش مناسب نیستند. امروزه بر روی صفاتی مانند ک اهش فلس ها، خوشمزگی و رنگ گوشت مطالعات وسیعی صورت گرفته که در مورد برخی از آنها موفقیت های خوبی حاصل شده است.

روش های انتقال بیماری بین انسان و آبزی

بیماری هایی از طریق ماهیان زینتی و پرورشی به انسان منتقل می شوند، که ممکن است خطرهای مختلفی را ایجاد نمایند. بیماری های قابل انتقال بین آبزیان و انسان شامل انتقال عفونت ها و باکتری ها، قارچ ها، ویروس ها، انگل ها، سموم، فلزات سنگین، باقیمانده دارویی و سایر آلاینده ها می باشند.

باکتری ها یکی از عوامل مهم عفونت های قابل انتقال بین ماهی و انسان هستند که از راه تماس توسعه می یابند. تنوع گونه های باکتریایی مرتبط با موجودات آبزی گسترده است و تا حد زیادی به محیط های آبی نسبت داده می شود. این عوامل بیماری زا ممکن است بومی محیط آبی باشند و یا منشأ خارجی مانند فاضلاب های صنعتی، خانگی و شهری داشته باشند. وضعیت سیستم ایمنی بدن میزبان انسانی نقش مهمی در بروز و شدت بیماری ایفا می نماید.

از مهم ترین باکتری ها می توان به سالمونلا، ک لستریدیوم بوتولینوم، ویبریو و مایکوباکتریوم اشاره کرد.

انتقال بیماری های مشتر ک با آبزیان به انسان، اغلب به شیوه های مستقیم است. عامل بیماری زا، در اثر تماس پوستی یا مصرف گوشت آلوده موجود آبزی به صورت خام یا نیم پخته به انسان منتقل می شود. به عبارت دیگر، عامل بیماری زا، از دو راه دستگاه گوارش و پوست وارد بدن می شود. باید توجه داشته باشیم که معدودی از بیماری های مشترک با  آبزیان، کشنده هستند و برخی دیگر به سختی درمان می شوند. از مهم ترین این بیماری ها می توان به سل ماهی، ویبریوزیس، اریزوپلوتریکس، سالمونلوزیس، استرپتوکوکوزیس و بیماری های انگلی اشاره کرد.

به طور کلی بیماری های قابل انتقال بین انسان و آبزیان بسیار كمتر از بیماری های قابل انتقال بین انسان و سایر حیوانات است و گوشت آبزیان به مراتب سالم تر از گوشت دام و طیور است. البته از آنجایی که آبزیان به صورت پخته در کشور ما مصرف می شوند احتمال انتقال عوامل میکروبی و انگلی به دنبال خوردن مواد غذایی با منشأ آبزیان بسیار کمتر است.

الف) سل ماهی:

توسط چندین باکتری ایجاد می شود که مهم ترین آن مایکو باکتریوم مارینوم است. این باکتری نسبت به درمان مقاوم است. از علائم آن در انسان می توان به ایجاد جراحت طی مدت 2 هفته در نقطه ورود باکتری به بدن، تغییر رنگ محل ورود باکتری به رنگ صورتی تا ارغوانی همراه با درد و خروج چرک نام برد. دوره ک مون این بیماری 2 روز تا 2 سال است. بیماری به دنبال تماس زخم و ضایعات جلدی با آب آلوده، ماهی مبتلا و هر چیز آلوده دیگر رخ می دهد. بنابراین در هنگام شنا و غواصی، پاک کردن ماهی آلوده و یا به دلیل تماس با دیواره استخر آلوده صورت می گیرد. بیماری در انسان به صورت جلدی بوده و عمدتاً در ناحیه آرنج است، اما نواحی زانو ها و انگشتان دست و پا هم مبتلا می شوند. پیدایش این عفونت ها عمدتاً در اثر خراش هایی است كه در استخرهای شنا اتفاق می افتد.

ب) ویبروزیس:

ویبریوها به طور طبیعی در آب های شور و لب شور در نواحی گرمسیری و معتدل وجود دارند. میزان آنها با گرم شدن هوا، افزایش مواد آلی آب و كاهش اكسیژن افزایش می یابد. حضور این باكتری ها در آب های نزدی كبه ساحل بیشتر است. موارد متعددی از مسمومیت ناشی از این باكتری ها گزارش شده است. گونه مهمی در این گروه از باکتری ها وجود دارد ک ه علاوه بر ایجاد مشکلات گوارشی، توانایی عفونت های خارج روده ای را نیز دارا است كه همراه با بروز زخم است. اعضای این گونه مهاجم و تخریب كننده بافت بوده و ایجاد عفونت و زخم می كنند. راه ورود باکتری در مسمومیت های غذایی از طریق دهان و در ایجاد عفونت ها جلدی، تماس زخم با آب آلوده می باشد.

ج) اریزو پلوتریکس:

یک بیماری شغلی است که قصاب ها، تمیزکنندگان ماهی، شست و شو دهندگان فاضلاب ها و غیره ممکن است به آن مبتلا شوند. از علائم در انسان تب، بی قراری، درد عضلانی و مفاصل و سردرد می باشد. دوره ک مون این بیماری 1 الی 7 روز بوده و از طریق دستگاه گوارش انتقال می یابد.

د) سالمونلوزیس:

ابتلا به این بیماری در اثر خوردن ماهیان آلوده ایجاد می شود و از علائم این بیماری ناراحتی گوارشی خفیف تا بسیار شدید بوده ک ه منجر به از دست دادن آب بدن می شود. دوره کمون این بیماری 7 الی 72 ساعت است.

ه) استرپتوکوکوزیس:

افراد دارای جراحات نباید در آب آلوده شنا کنند. این دسته افراد باید از حمل ماهی آلوده و یا تانک حمل ماهی آلوده خودداری ک نند. علائم بیماری شامل تب، لرز، مننژیت و آرتریت و همچنین بیماری های پوستی و خونی است. عامل این بیماری از طریق جراحات پوستی انتقال می یابد.

و) بیماری های انگلی:

بیماری های انگلی، از طریق خوردن ماهی آلوده به انسان منتقل می شوند. از این گروه

می توان از دیفیلویوتریوم، کاپیلاریا، کتراسکوم و آنیزاکیس نام برد.

اغلب پستانداران دریایی و یا پرندگان ماهی خوار، میزبان نهایی این انگل ها به شمار می روند. ماهی به عنوانمیزبان واسط است. انسان با خوردن ماهی آلوده به صورت خام یا نیم پخته، مبتلا می شود.

آنیزاکیس:

میزبان نهایی پستانداران دریایی، میزبان واسط اول بی مهرگان دریایی و واسط دوم ماهیان هستند. انسان با خوردن ماهیان به صورت خام یا نیم پخته به این انگل مبتلا می شود. انگل معمولاً با پخت معمولی و یا منجمد كردن ( 20_ درجه سانتی گراد به مدت 24 ساعت) از بین می رود. ولی در ماهیان نمك سود و یا دودی شده انگل زنده می ماند و می تواند منتقل شود. لارو این انگل ها كرم رنگ و به نسبت كوچ كاست و به همین دلیل تشخیص آنها در بافت مشكل است. این انگل روی امعاء و احشاء و محوطه بطنی ماهی آلوده قرار دارد و بعد از صید وارد عضلات می شود، حتی در زیر پوست هم نفوذ می كند. انسان به دنبال خوردن ماهی آلوده به صورت خام یا نیم پخته مبتلا می شود. علائم در انسان شامل درد شدید شكم همراه با تهوع و استفراغ است. تشخیص با آندوسكوپی امکان پذیر بوده و خارج ک ردن كرم ها از معده مطمئن ترین روش درمان است. تخلیه محوطۀ شكمی ماهی بعد از صید نقش مهمی در كاهش آلودگی دارد. انگل از ماهیان شمال و جنوب كشور گزارش شده است.

دیفیلویوتریوم:

انسان و پستانداران ماهی خوار میزبان نهایی و ماهیان آب شیرین یکی از میزبان های واسط انگل هستند. انسان به دنبال مصرف ماهی خام یا نیم پخته به این انگل مبتلا می شود. علائم آن شامل درد خفیف در ناحیه شكم، خستگی، گیجی، اسهال و یبوست متناوب، ک م خونی و در صورت انسداد روده، استفراغ می باشد. تخم انگل به دنبال ورود مدفوع و فاضلاب تصفیه نشده انسانی به محیط آبی رخ می دهد. طول كرم بالغ در بدن انسان به 10 متر هم می رسد.

برخی از علایم بیماری های ماهیان زینتی گرمابی آب شیرین

مهم ترین اصول بهداشت فردی در پرورش آبزیان عبارت اند از:

1- استفاده از دستکش، چکمه و ماسک در فعالیت های کارگاهی.

2- آشنایی با نوع و نحوه مصرف مواد ضدعفونی کننده در پرورش آبزیان برای جلوگیری از آسیب ها و مشکلاتی فردی.

3 - در صورت داشتن جراحت بهتر است ک ه قسمت آسیب دیده بدن با آب و بدن آبزیان تماسی نداشته باشد.

4- مراقب آسیب های احتمالی ناشی از برخورد مستقیم تجهیزات و آبزیان باشیم.

5- هنگامی که آبزیان دچار بیماری شده اند هرچند احتمال انتقال بیماری های آبزیان به انسان بسیار کمتر از سایر حیوانات است، بهتر است انجام کار با کمترین تماس فیزیکی صورت گیرد.

6- در زمان فعالیت کاری بهتر است به ذهن خود استراحت دهید (نفس عمیق بکشید، با همکاران خود گفت وگو کنید و ....)

7- برای جلوگیری از خستگی های جسمانی و روانی بهتر است بیش از ظرفیت خود فعالیت نکنید. یعنی استانداردهای معقولی برای انجام کارهای خود تعیین کنید.
 

بیشتر بخوانید: فرایند تهیۀ جیره غذایی آبزیان