گیاه اسطوخودوس

گیاه دارویی اسطوخودوس (پرورش و مصارف)

اسطوخودوس بانام علمی lavandula angustifolia گیاهی است ازتیره نعناعیان که منشا ان را جنوب اروپامعرفی کرده اند.درخاک های سبک و شنی به صورت خود رو رشد می کند.گیاهی چندساله وخشبی است که ریشه ان طویل وچوبی بوده و انشعابات زیادی دارد و قادر به جذب رطوبت از اعماق4متری زمین است.

مقدمه

از آن جا كه انسان جزئي از طبيعت است به طور مسلم براي هر بيماري ، طبيعت گياه مداواي آن را عرضه كرده است. انسان هر چه به طبيعت نزديك تر شود ، سالم تر است و بيشتر عمر مي كند. به همين دليل انسان هر چه به طبيعت روي آورد و از نعمات آن بيشتر بهره مي برد ، جهت درمان بيماري خود سريع تر ، بهتر و مطمئن تر درمان مي شود. بايد گفت كه انسان تنها با داروهاي شيميايي مداوا نمي شود. همه عوامل طبيعي نقش درمان و دارو نهايتاً نقش پيش گيري را در برابر بيماري ها دارند. وجود گياهان دارويي در طبيعت يكي از نعمت هاي بزرگ الهي است.

تاريخچه

استفاده انسان از گياهان دارويي سابقه درمان بيماري ها با گياهان دارويي به قدمت تاريخ زيست انسان بر روي كره زمين است. انسان به حكم تجربه ، علم و انديشه جانوران به مقتضيات خود در طول عمر حيات در كره زمين به كمك گياهان دارويي خود را مداوا كرده و مي كنند. گياهان دارويي در باغ خدا مي رويند. در دشت ها ، مراتع وسيع ، جنگل ها و غيره پيدا مي شوند. به دست كسي كاشته نشده و به همت كسي هم آبياري نشده است. هزاران سال است كه بدين منوال در چرخه حيات بوده و طبيعت را آرايش مي دهد.

اهميت

گونه هاي مختلف اسطوخودوس گياهاني خشبي چند ساله هستند. تاكنون حدود 48 گونه از اسطوخودوس شناسايي شده است. اسطوخودوس از قرن سيزدهم در اروپا گسترش زيادي داشت و به طور فراوان از آن استفاده مي شد. اسطوخودوس فرانسوي ( با گونه هاي اسپيكا ، افيسيناليس) گياهي است مديترنه اي كه منشاً آن جنوب اروپا گزارش شده است و در جنوب ايتاليا ، جنوب فرانسه و اسپانيا در خاك هاي شني و در ارتفاعات 1700 متري از سطح دريا به طور خودرو مي رويد. اين گياه در بيشتر نقاط دنيا به طور خودرو مي رويد به خصوص در جنوب فرانسه ، مناطق مديترانه و در تورنتو كه بسته به شرايط محيط وخاك انواع آن ظاهر مي شود. اين گياه بومي ايران نيست و بررسي ها نشان مي دهد كه زادگاه اين گياه در كشورهاي اروپايي ( فرانسه ) بوده كه از طريق ونيز و فلورانس توسط مسافران در قرون وسطي ، به دليل اهميت دارويي در نقاط مختلف دنيا انتشار يافته است ، سپس از طريق فلسطين و تركيه وارد ايران شده است. پزشكان و دارو سازان سنتي ايران به آن اسطوخودوس و استوقدوس گفته اند. و اين اسامي معرب نام يوناني آن است كه به معني حافظ الارواح و آنس الارواح است.اعراب مكه به آن ضرم ( با ضم ضاد ) خطاب مي كنند.در زبان فرانسه به انواع آن كه متجاوز از 30 گونه است لاواند گفته مي شود و 3 نوع آنها معروف است كه شامل لاواند اصل يا لاواند حقيقي ، لاواند سفيد يا لاواند بزرگ و اسطوخودوس است. اسانس گياه اسطوخودوس يكي از تركيبات اصلي براي فراورده هاي بهداشتي و آرايشي است و در توليد ادكلن ، عطر ، صابون و شامپو كاربرد زيادي دارد و اسانس آن خاصيت ضدباكتريايي دارد. در حال حاضر از مواد موثره اين گياه براي معالجه بيماريهاي مربوط به سيستم عصبي و درمان روماتيسم استفاده مي شود.

طبقه بندي و ويژگي هاي گياهشناسي اسطوخودوس با نام علمي Lavandula angustifolia گياهي است از تيره نعناعيان كه منشاً آن را جنوب اروپا معرفي كرده اند. در خاك هاي سبك شني به صورت خودرو رشد مي كند. گياهي چند ساله و خشبي است كه ريشه اصلي آن طويل و چوبي بوده و انشعابات فراواني دارد و قادر به جذب رطوبت از اعماق 4 متري زمين است.

داراي ساقه قهوه اي و ضخيم مي باشد و قسمت تحتاني ساقه انشعابات فراواني دارد كه گياه به صورت متراكم و انبوه به نظر مي رسد. ارتفاع گياهان چند ساله به 40 تا 60 سانتي متر مي رسد.برگ ها به رنگ سبز تيره ، نيزه اي شكل و به طور متقابل روي ساقه قرار گرفته اند. طول برگ ها 3 تا 5 و عرض آن ها 2/0تا 5/0سانتي متر است. برگ ها پوشيده از كرك هاي سفيد پنبه اي و حفره هاي داراي اسانس هستند. گل ها در انتهاي ساقه هاي گل دهنده به صورت خوشه هاي مجتمع قرار مي گيرند. ساقه هاي گل دهنده اسطوخودوس فرانسوي ، غير منشعب و ارتفاع آنها 20 تا 40 سانتيمتر است. گل ها به رنگ آبي يا متمايل به بنفش است. تغذيه گل هاي اين گياه به وسيله زنبور عسل نه تنها در كيفيت عسل توليد شده موثر است ، بلكه سبب افزايش عملكرد عسل نيز مي گردد. ميوه فندقه و به شكل تخم مرغ است. طول ميوه 2 ميلي متر و به رنگ قهوه اي تيره و براق مي باشد. وزن هزار دانه 85/0تا 1/1 گرم مي باشد. اسانس دربرگ ها و گل توليد و ذخيره مي شود. اسانس گل ها در مقايسه با برگ ها از كيفيت بهتري برخوردار است و مقدار آن با توجه به نوع گياه و شرايط اقليمي بين 5/0 تا 5/1درصد متغيير است. مهم ترين تركيبات تشكيل دهنده اسانس را ليناليل استات ، لينالول كامفور و گرانيول ( ژانيول و سينئول ) ، تانن ، كومارين ، فلانوئيدها و دانه هاي خشك آن حاوي پروتئين و چربي است ميزان اسانس در واحد وزن خشك برگ در تابستان بيشتر از زمستان است و عملكرد اسانس در برگ هاي بالايي در مقايسه با برگ هاي مياني و پاييني گياه ، بيشتر مي باشد. همچنين برگ هاي بالايي سرشار از تركيبات كامفن و ليمونن هستند. بذر ها 3 تا 4 سال قوه ناميه خود را حفظ مي كنند. رشد اوليه گياه كند است. گياهان به طور معمول از سال اول به گل مي روند. رويش مجدد گياه در سال بعد از اوايل فروردين آغاز مي شود و گل ها در اواخر بهار ظاهر شده و گلدهي تا مرداد ماه ادامه مي يابد.

تركيبات ترپنوئيدي فرار گل اسطوخودوس

روغن گل اسطوخودوس قرمز كننده پوست است و به صورت موضعي جهت درد رماتيسمي از آن استفاده مي شود. گل گياه استاندارد از واحد گياهان دارويي مركز تحقيقات منابع طبيعي جهاد سازندگي اصفهان تهيه گرديد و روغن فرار آن توسط دستگاه اسانس گيري BP به روش تقطير با آب استخراج شد. روغن حاصل 9/1 درصد حجم / وزن پودر گل خشك شده و داراي ضريب شكست نوري 461/1 مي باشد. جهت شناسايي تركيبات روغن فرار از روش هاي كرماتوگرافي گازي كوپل شده به طيف سنجي جرمي (MS/GC ) و نيز كرماتوگرافي روي لايه نازك استفاده به عمل مي آيد. ستون مورد استفاده در GC و MS/GC از نوع موئينه 1-DB بوده و تركيبات شناسايي شده شامل : سينئول 5/18 درصد ، لينالول 1/34 درصد ، كامفر 2/10 درصد ، ليناليل استات 7/3 درصد ، ترپينئول 5/4 درصد ، بورنيل استات 2/2 درصد ، كايوفيلن استات 7/3 درصد ميباشد. حضور تركيبات ترپنوئيدي 1 ،8 -سينئول ، لينالول ، كامفر ، ليناليل استات در روغن فرار گل اين گياه كه در كشورهاي ديگر مي رويد گزارش شده است.

بیشتر بخوانید: تکثیرگیاهان دارویی به روش خوابانیدن

خصوصيات اكولوژيكي اسطوخودوس

از گياهان مناطق خشك و نيمه خشك است. در طول رشد به نور فراوران و هواي گرم و رطوبت نياز دارد. در اين شرايط عملكرد گل ، اسانس و همچنين كيفيت اسانس افزايش مي يابد. اين گياه براي توليد به 40000 تا 70000 لوكس نور نياز دارد. در كمتر از 40000 لوكس ،طويل شدن ساقه سرعت مي يابد و بيشتر از 70000 لوكس ، كيفيت شاخ و برگ كاهش مي يابد. بيشترين توليد گل درطول روز12 ساعت حاصل مي شود.اگرچه اسطوخودوس قادر است دماي پايين ( 15 -تا 20 -درجه سانتيگراد ) را تحمل كند ، ولي در فصل بهار به سرما بسيارحساس است و با بروز سرما گياهان دچار سرما زدگي شده و خشك مي شوند. دماي مورد نياز در طول روز 24 تا 26 درجه سانتيگراد و در شب 14 تا 18 درجه سانتيگراد است.رطوبت زياد براي اين گياه مناسب نيست . آبياري بسيارسبب كاهش چشمگير اسانس ( به مقدار 30 تا 50 درصد ) و تركيبات تشكيل دهنده آن مي شود. اين گياه از مرحله تشكيل گل قادربه تحمل خشكي است. اسطوخودوس در هر خاكي قادر به رشد است، ولي در خاك هاي سبك داراي تركيبات كلسيم و غني از مواد و عناصر غذايي بسياررشد و عملكرد قابل توجهي دارد. پي اچ خاك بين 4/6 تا 2/8 مناسب مي باشد. خاك بايد داراي زهكش مناسب بوده و درجه شوري آن بين 7/0 تا 8/0 ميلي موس باشد.بر اساس گزارش هاي مركز تحقيقات دارويي اصفهان اين گياه در خاك هاي آبرفتي و حتي آلوده به نماتود به خوبي رشد مي كند. مقاومت نسبي به شوري آب و خاك و همچنين تحمل به نور شديد امكان كشت آن را در حاشيه آسفالت ها ميسر ساخته است.

اقليم مورد نياز اين گياه به هواي افتابي و نور نياز دارد. گياه بومي مناطق معتدله است بنابراين مناطقي با زمستان هاي سرد و تابستان هاي خنك را ترجيح مي دهد.. به دليل داشتن سيستم ريشه اي عميق ، به راحتي در شيب ها رشد مي كند و نسبت به سرما و خشكي مقاوم است و مناطق با ارتفاع زياد را ترجيح مي دهد.

نياز رطوبتی

اگرچه اين گياه نسبت به خشكي مقاوم است اما بسته به بافت خاك ، اقليم و فصل رويشي دور آبياري آن بين 10 – 7 روز تغييرمي كند.

خاك مورد نياز

خاك مناسب براي رشد گياه خاك هاي سبك با هوادهي خوب و حاوي تركيبات كلسيم و غني از مواد غذايي مناسب بوده ولي خاك هاي با بافت زه دار براي رشد گياه مناسب نيستند.

عناصر غذايی مورد نياز

اگرچه اسطوخودوس در زمين هاي فقير مي رويد ولي در سطح وسيع كشت ، بايد از زمين هاي غني و حاصلخيز استفاده شود. ازآن جايي كه اين گياه 15 تا 20 سال در يك مكان باقي مي ماند ، از اين رو تمام نياز هاي غذايي آن در اين مدت بايد توسط خاكي كه در آن كشت مي شود تاًمين شود. تحقيقات نشان مي دهد براي توليد هر يكصد كيلوگرم گل ، گياهان 8/0 كيلوگرم ازت ،2/0 كيلوگرم اكسيدفسفر و 8/0كيلوگرم اكسيد پتاس از خاك جذب مي كنند. كودهاي كاملاً پوسيده حيواني نقش عمده اي در افزايش عملكرد دارد. از اين رو توصيه مي شود ،فصل پاييز هنگام آماده ساختن زمين ، 35 تا 50 تن در هكتار كودهاي حيواني كاملاًپوسيده به زمين اضافه شود. پس از افزودن كودهاي حيواني مي بايست با شخم مناسبي كودها را به عمق 35 تا 40 سانتي متر به زمين منتقل كرده كه البته 5/1 تا 2 ماه قبل از كشت بايد اقدام به افزودن كودهاي شيميايي مورد نياز به خاك كرد . در فصل پاييز بايد 70 تا 80 كيلوگرم در هكتار اكسدفسفر و 100 تا 120 كيلوگرم در هكتار اكسد پتاس به عنوان مقادير پايه در خاك اضافه شود. اين كودها را بايد با شخم متوسط به عمق 18 تا 20 سانتي متري زمين منتقل نمود . اواخر زمستان پس از شكستن سله ها ، جمع آوري سنگ ها و تسطيح ، براي كاشت كاملاً آماده است.

تغيير رفتارهاي رويشي و مقدار اسانس اسطوخودوس Lavandula officinalis در واكنش به مقادير مختلف نيترات آمونيوم همان طور كه عنوان شد بهترين روش تكثير گياه اسطوخودوس با قلمه هاي برگ دار به طول 5 تا 8 سانتي متر از بوته هاي 2 تا 3 ساله مادري مي باشد ، استفاده از اكسين با غلظت ppm 5 به مدت 24 ساعت در دو هفته ، ريشه زني قلمه ها را نسبت به گروه شاهد تسريع نمود . قلمه هاي تيمار شده در اوايل هفته سوم و قلمه هاي تيمار نشده در اواخر هفته پنجم شروع به ريشه زني كردند. تعداد 500 قلمه اسطوخودوس به روش فوق تهيه گرديد، پس از سه ماه رشد و مراقبت از قلمه ها در گلخانه ، قلمه هاي ريشه دار شده به محل اجراي طرح انتقال يافته اند. اسيديته خاك مزرعه خنثي و مقدار ازت خاك بسيار ناچيز بود، سپس مزرعه در قالب بلوك هاي كامل تصادفي با سه تكرار كرت بندي گرديد، در هر كرت 15 قلمه ريشه دار كاشته شد ،سيستم آبياري قطره اي در مزرعه تعبيه شد ، مقادير 0 ،50 ، 100 ،150 و 200 كيلوگرم در هكتار نيترات آمونيوم 26 درصد به صورت سرك در سه نوبت و هر نوبت به فواصل دو ماه با محاسبه مساحت هر كرت به مزرعه اضافه گرديد ، پس از گذشت پنج ماه برداشت به صورت نمونه برداري تصادفي 10 بوته در هر كرت انجام گرفت ، ارتفاع و قطر سايه گستر بوته ها اندازه گرفته شد ، بوته ها از طوقه چيده شد ، سپس وزن تر آنها اندازه گيري شد ، پس از 10 روز وزن خشك بوته ها يادداشت شد ، به وسيله دستگاه كلونجر اسانس بوته هاي خشك هر تيمار استخراج گرديد. نتايج نشان داد وزن تر ، وزن خشك ، وزن خشك برگ و ساقه ، ارتفاع ، قطر سايه گستر ، قطر ساقه ، تعداد شاخه ها و مقدار اسانس گياه اسطوخودوس ، با افزايش نيترات آمونيوم مصرفي افزايش يافت. نتايج نشان داد بهترين رشد در تيمار 150-200 كيلوگرم در هكتار مشاهده شد و حداكثر اسانس مربوط به تيمار 150 – 200 كيلوگرم در هكتار نيترات آمونيوم بود ، گرچه ازت مستقيماً در تركيبات دارويي اسطوخودوس وجود ندارد اما چون ازت جز مهمي از مولكول كلروفيل است ، لذا هر چه عرضه ازت بيشتر گردد برگ ها بزرگ تر شده و سطح كربن گيري زيادتر شده و ساخت مواد هيدروكربنه به دنبال آن منجر به افزايش محصولات اين گياه شده و از طرفي با افزايش سطح برگ تعداد كرك هاي ترشح كننده اسانس اين گياه زيادتر شده و متعاقب آن مقدار اسانس استخراجي زيادتر مي گردد ، البته مقدار ازت مصرفي حد آستانه اي دارد و افزايش بيش از حد كودهاي ازته منجر به كاهش معيارهاي مذكور خواهد شد، در تيمار 150 كيلوگرم در هكتار بوته ها زودتر به گل نشستند به دليل اهميت دارويي و صنعتي بيشتر گلها ، توصيه مي گردد مقدار مصرفي كودهاي ازته 150 كيلوگرم در هكتار باشد.

دامنه انتشار :

در جنگل هاي غير انبوه ، تپه هاي خشك و دامنه هاي كم ارتفاع و سواحل درياها مي رويد . پراكندگي آن به صورتي است كه در نواحي مختلف اروپا مانند منطقه مديترانه ، جنوب غربي آسيا و شمال كوهستان هاي مرتفع نيز معمولاً از دامنه هاي 1000 متري بالاتر نمي رويد . لاواند ها بومي ايران نيستند ولي عدهاي از گياهشناسان معتقدند كه در ايران از زمان هاي قديم كاشته مي شوند. و در مخزن الادويه آمده است كه اسطوخودوس در مازندران مي رويد و اهالي تنكابن آن را «تروم» مي نامند.

زمان كاشت ، ميزان بذر و آماده نمودن آن

فصل پاييز ( آذر ) يا اوايل بهار ( نيمه دوم اسفند ) زمان مناسبي براي كاشت بذر در خزانه هواي آزاد است. دراين صورت فاصله رديف هاي كاشت از يكديگر 35 تا 40 سانتي متر (در خزانه هاي بزرگ ) يا 15 تا 20 سانتي متر ( در خزانه هاي كوچك ) مي باشد. اگر بذرها در فصل پاييز كشت شوند ، عمق بذر 5.0 تا 1 سانتي متر و اگر در فصل بهار كشت شوند ، عمق بذر بين 1 تا 5/1سانتي متر خواهد بود. براي هر هكتار زمين بين 7 تا 9 كيلوگرم بذرنياز است. براي افزايش قوه رويش بذرها آن ها را براي مدتي در دماي 1 -تا 2 -درجه سانتيگراد قرار مي دهند. پس از كشت ، انجام غلتك سبب چسپيدن بذرها به خاك شده و در يكنواختي سبز شدن مزرعه موثر است . تا زمان ظهور ريشه ها در دماي خاك 20 تا 25 درجه سانتيگراد نياز است. جوانه زني بذرهاي L. latifolia با نورهاي قرمز و در روزهاي كوتاه تحريك مي شود، در حالي كه فقط نورقرمز بر جوانه زني بذرهاي angustifolia Lavandula موثر شناخته شده است. در مرحله 4 تا 5 برگي بوته ها را طوري تنك مي كنند كه فاصله هر دو بوته از هم 5 سانتي متر شود. وقتي ارتفاع بوته ها به 18 تا 20 سانتي متر رسيد ، ساقه را از ارتفاع 10-8 سانتي متري سطح خاك هرس مي كنند. اواخر شهريور تا اوايل مهر و اوايل بهار سال بعد زمان مناسبي براي انتقال نشا، به زمين اصلي مي باشد. نشاها را بايد از فاصله 5 سانتي متري بالاي يقه در خاك كشت كرد. انتخاب قاصله رديف به شرايط اقليمي و امكانات موجود بستگي دارد. به طور كلي نشاها در رديف هايي به فاصله 100 سانتي متر و فاصله دو بوته 80 تا 100 سانتي متر در زمين اصلي كشت مي شوند. براي هر هكتار نياز به 20 هزار بوته است. اواسط بهار نيز زمان مناسبي براي ريشه دار كردن قلمه ها در هواي آزاد مي باشد. زمان مناسب براي انتقال قلمه هاي ريشه دار شده به وضعيت ريشه ها بستگي دارد. از پايه هاي مادري يكساله ساقه هاي سبز و يا از پايه هاي مادري چندساله ساقه هاي خشبي به طول 12 تا 20 سانتي متر جدا شده و سپس در خزانه كشت مي شوند . اين قلمه ها در عمق 4 تا 5 سانتي متري و در رديف هايي به فاصله 6 تا 10 سانتي متر و فاصله دو قلمه از يكديگر 2 تا 3 سانتي متر كشت مي شوند. در هر متر مربع از گلخانه مي توان 600 تا 800 قلمه كشت كرد. در طول زمستان براي جلوگيري از سرمازدگي بايد روي قلمه ها را با پوشش نايلوني پوشاند.

مراقبت و نگهداری

رشد اوليه اسطوخودوس در سال اول رويش بسيار كند است و علف هاي هرز مي توانند بدون رقابت و به سرعت توسعه يابند. از اين رو كنترل علف هاي هرز قبل از كاشت و تهيه بستر فاقد علف هاي هرز ضرورت دارد. در سال اول رويش به منظور توليد شاخه هاي متعدد گياهان را به طول 8 تا 10 سانتي متر هرس كرد. اين هرس نه تنها مانع ازرشد نامناسب طول ساقه مي شود بلكه با توليد شاخه هاي متعدد سبب پرپشت شدن بوته ها مي شود. سال دوم رويش نيز عمل هرس هوايي اندام هوايي را از قسمت 15 تا 18 سانتي متر بايد تكرار كرد. در سطوح وسيع كشت ، عمل هرس با دست امكان پذير نيست و بايد با ماشين هاي مخصوص هرس انجام گيرد. هرس گياهان در سال دوم رويش سبب مي شود تا ساقه هاي گل دهنده از طول يكساني برخوردار شوند. از سال سوم نيازي به هرس نيست زيرا گياهان به شكل ثابت خود كه نيمكره است مي رسند. اواخر سال اول رويش نيز زمان مناسبي براي واكاري و جايگزيني كردن بوته هاي خشك شده است. وجين علف هاي هرز در طول رويش گياهان ضروري است. از آنجائيكه چند سال پس ازكشت ، خاك بين رديف ها متراكم شده و عمل تهويه هوا به سختي انجام مي گيرد. لذا هر چهار تا شش سال بايد خاك بين رديف ها را تا عمق 40 تا 60 سانتي متر برگردان كرد.

برداشت

شش تا هشت سال پس از كشت ، توليد شاخه هاي جديد كاهش مي يابد و عملكرد كم مي شود. در برخي از كشورها مانند فرانسه ، پس از اين مدت بوته ها را ريشه كن مي كنند و دوباره بذركاري انجام مي دهند. ولي در بعضي از كشورها مانند مجارستان از عمليات هرس كردن براي جوان كردن بوته ها استفاده مي شود. تعداد خوشه ها ودرصد اسانس همبستگي زيادي با درصد اسانس توليدي در هكتار دارند. گل هاي باز شدهاز بيشترين مقدار اسانس برخوردارند. گل هاي اسطوخودوس از اواخر بهار پديدار مي شوند. چون دوره گلدهي 7 تا 8 روز به طول مي انجامد ، بنابراين در سطح وسيع ، از شروع بازشدن گل ها برداشت آغاز مي شود. ساقه هاي گل دهنده بايد از حد فاصل بين ساقه هاي برگ دار ( قسمت بالايي برگ ها ) و قسمت گل دهنده ( ناحيه تحتاني گل ) برداشت مي شوند.در هنگام برداشت اگر ساقه ها و گلها از قسمت نيمه قطع شوند سبب ناهماهنگي در نمو گلها در سالهاي بعد مي شوددر مقياس وسيع از ماشين برداشت استفاده مي شود و با هر 10 ساعت كار مي توان 100 تا 150 كيلوگرم ساقه گل دهنده را در گياهان 5 تا 8 ساله برداشت كرد. پس از برداشت گل ها آن ها را در كيسه هاي بزرگ ريخته و بلافاصله براي استخراج اسانس ، گل ها را به كارخانه منتقل مي كنند. عملكرد گل تازه در سال اول رويش 400 تا 700 كيلوگرم و در سال چهارم به بعد 3500 تا 4000 كيلوگرم در هكتار مي باشد. به طور معمول از هر8 تا 10 كيلوگرم گل تازه ، يك كيلوگرم گل خشك به دست مي آيد.يافته ها نشان مي دهد كه مقدار و كيفيت اسانس با نور رابطه مستقيم دارد اگر نور كافي نباشد ، از مقدار اسانس گلها و تركيبات استري ( ليناليل استات ) آن نيز كم مي شود و گياهاني كه در سايه كشت مي شوند در مقايسه با گياهاني كشت شده در آفتاب اسانس و تركيبات استري آنها به ترتيب 41 تا 55 درصد كاهش نشان مي دهد.

براي توليد بذر ، ميوه ها از اوايل تابستان به تدريج مي رسند. هنگامي كه رنگ بذر ها از اواسط تابستان به تدريج قهوه اي تيره شد ، بايد ساقه هاي گل دار را برداشت و آن ها را بوجاري و تميزنمود و در جاي خشك نگهداري كرد. عملكرد بذر 200 تا 300 كيلوگرم در هكتار است. آلودگي فلزات سنگين ميزان اسانس و عملكرد گل ها ي تازه را تحت تاًثير قرار نمي دهند.زمان برداشـت در روز هاي آفتابي ، گرم و خشك هنگامي كه 50 درصد گلچه ها باز شده باشند، از ارتفاع حداكثر 12 سانتي متر از نوك ساقه گل دهنده بايد برداشت شود. بايد گياه برداشت شده در سايه در مجاورت هوا خشك شود و سپس در ظرف هاي غير قابل نفوذ توسط هوا ذخيره گردد در صورت اسانس گيري از گل هاي تازه ، بايد از روش Steam distillation استفاده كرده . برداشت بايد در روزهاي خشك و قبل از اوج گرما و در ساعات مياني روزانجام گيرد.

پرورش اسطوخودوس در گلدان

مي توان اسطوخودوس را در گلدان نيز پرورش داد . تنها با رعايت چند نكته ي ساده مي توانيد از منظره ي زيباي اين گياه لذت ببريد. مهم ترين اين نكات عبارتند از : اندازه گلدان ، نور مناسب ، زهكشي ، آب ، هرس كردن و كود دادن . در وهله اول گلداني را با ابعاد مناسب انتخاب كرده ، و از آنجا كه اسطوخودوس گياهي مديترانه اي است ، ريشه آن به فضاي زياد نياز ندارد و فقط بايد خاكش زهكشي شده باشد. با وجود اينكه ريشه هاي اسطوخودوس خيلي بزرگ تر از گياه هستند و طبيعي است كه چنين ريشه هايي بايد در گلدان جا بگيرند ، اما ريشه هاي اسطوخودوس به طور فشرده در كنار هم رشد مي كنند. بنابراين ، ظرفي را انتخاب كنيد كه براي ريشه مناسب باشد و يا حداكثر يك تا دو اينچ بزرگ تر از ريشه باشد. اگر خاك باشد و ريشه كم ، رطوبت در خاك خواهد ماند و اين يعني مرگ اسطوخودوس. گلدان اسطوخودوس را در جايي كاملاًَ آفتاب گير بگذاريد . همان ميزان آفتابي را كه اسطوخودوس هاي كاشته شده در باغچه نيازمندند ، اسطوخودوس هاي موجود در گلدان هم نياز دارند.

يعني ، چه اسطوخودوس را در باغچه بكاريد و چه در گلدان ، اين گياه روزانه بايد 8 ساعت آفتاب دريافت كند. در گلداني كه تهيه كرديد چند سوراخ ايجاد كنيد . و بهتر است كه در كف گلدان به اندازه چند سانتي متر شن بريزيد اين كار آب را به خوبي زهكش كرده و در فاصله بين آبياري آب خشك مي شود. برخي از باغبان ها يك قاشق چايخوري آهك هم به خاك اضافه مي كنند. تا خاك از نظر مواد قليايي مورد نياز اسطوخودوس غني شود. اسطوخودوس به آب كمي نياز دارد. اما بايد توجه داشت كه اين گياه هم مثل گياهان ديگر كه در گلدان رشد مي كند ، هر چه قدر حجم گلدان كمتر باشد ، گلدان زودتر خشك مي شود. اسطخودوسي كه در گلدان كشت مي شود خيلي زودتر از اسطوخودوسي كه در باغچه كاشته مي شود مواد غذايي خاك را به مصرف مي رساند. به خاطر همين امر بهتر است كه سالي يكبار گلدان و خاك آن عوض شود. انواع قد كوتاه اسطخودوس براي پرورش در گلدان مناسب است.

قسمت دارويی

گل هاي اسطوخودوس و پيكر رويشي آن ( برگ ها و سر شاخه هاي جوان ) حاوي موادموثره دارويي مي باشند. گل ها و پيكر رويشي اسطوخودوس فرانسوي حاوي اسانس است. اين اسانس در حفره هاي مخصوص ساخته و ذخيره مي شود. اسانس هاي گل هاي اين گياه در مقايسه با اسانس برگ ها وپيكر رويشي از كيفيت مناسب تري برخوردارند. مقدار اسانس بين 5/0 تا 5/1درصد بوده كه مهم ترين تركيبات آن ليناليل استات ، ليناليل ، كامفور و گرانيلول مي باشد. اسانس اسطوخودوس كه از تقطير گل و سرشاخه هاي گلدار اين گياه به دست مي آيد . مايعي است زرد رنگ يا زرد مايل به سبز كه بوي مطبوع دارد. تغذيه گل هاي اين گياه توسط زنبور عسل باعث افزايش عملكرد و كيفيت عسل مي گردد.

از اسانس اسطوخودوس كه بيشتر در اسپانيا ، اقدام به تهيه آن مي شود در عطر سازي استفاده مي شود. اسانس آن خاصيت بند آورنده خون را دارد. واز آن به حالت رقيق شده ، در پانسمان زخم ها و جراحات استفاده مي شود. اما روغن اسطوخودوس داراي طيف گسترده اي از ويژگي ها از جمله ، ضدعفوني كننده ، باكتري كش ، ضد احتقان ، كاهنده فشار خون ، دافع حشرات ، آرام بخش و ضد كرم است.در گذشته مردم از اين گياه استفاده دارويي متعددي مي كردند و اعتقاد داشتند كه استفاده از اين گياه سبب معالجه افراد فلج و به كار افتادن مجدد دست و پاي افراد مي گردد.اسطوخودوس از نظر طب قديم گرم و خشك است.

موارد استعمال :

1)براي رفع خستگي

2)گرفتگي ها را باز مي كند.

3)مقوي معده است.

4)معرق است و تب را پايين مي آورد.

5)بيماريهاي كبدي را برطرف مي كند.

6)ضدتشنج است.

7)كرم هاي معده و روده را از بين مي برد.

8)در معالجه زكام استفاده مي شود.

9)از آن به عنوان مسهل و تميز كننده استفاده مي شود.

10)زردي را برطرف مي كند.

11)براي رفع حالت سرگيجه و تهوع مفيد است .

12)تپش قلب را از بين مي برد.

13)آسم را برطرف مي كند.

14)ماليدن پماد اسطوخودوس ، زخم ها را ضدعفوني كرده و التيام مي بخشد .

15)اسطوخودوس درمان كننده رماتيسم و آرتروز است . براي اين منظور كمپري آن را بر روي عضو مورد نظر ماليده و يا اينكه دو قطره روغن آن را با دو قطره روغن بادام يا زيتون مخلوط كرده و عضو دردناك را ماساژ دهيد

16)بوييدن گل آن دماغ را باز مي كند و ترشحات زكام را از بين مي برد و دافع سردرد است. اگر 3 تا 5 گرم گل آن را دم كرده و 3 تا 4 فنجان بين دو غذا خورده شود ، تخمير معده را از بين برده و نفخ را معالجه مي كند .

17)اگر چند قطره روغن اسطوخودوس را با يك قاشق چايخوري روغن حامل مخلوط كنيم براي درمان سوختگي ،تاول وآفتاب سوختگي به كار مي رود

18)اگر دست و پاي شما خواب مي رود از اين گياه استفاده كنيد.

19)براي درمان بيماري هاي مربوط به مجاري ادرار مفيد است.

20)ادرار آور است.

21)براي تقويت عمومي بدن از آن استفاده مي شود.

22)براي درمان بيماري هاي ريوي 2 تا 3 قطره روغن اسطوخودوس را با يك قاشق چايخوري روغن بادام يا زيتون مخلوط كرده و سينه و پشت بيمار را با آن ماساژ دهيد.

23)براي برطرف كردن بوي بد دهان از آن استفاده مي شود.

24)براي برطرف كردن بوهاي نامطبوع منزل نيز مي توان از آن استفاده كرد.

موارد استعمال در پزشكی گذشته

محلل و باز كننده گرفتگي ها ست . مقوي بدن و قواي دماغي و تفكر و همچنين مقوي احشاء و آلات داخلي براي بيماري هاي سينه ، سرفه ، ورم نزله اي و زكام نافع است. خاصيت مسهلي دارد. اختلاط سوداي و بلغمي و فاسد شده را دفع مي كند و براي درمان بيماري هاي كبدي مفيد است.

مصرف اسطوخودوس در خانه

اسطوخودوس در خانه مصارف زيادي دارد. از بسته هاي كوچك خوشبو كننده كه در كمد و كشو گذاشته مي شود گرفته تا مصارف خوراكي آن. از اسطوخودوس براي طعم كردن و خوشبو كردن ماهي ، تخم مرغ ، گوشت ، سبزيجات ، سيب زميني و انواع دسر هم استفاده مي شود. اگر اسطوخودوس را به بستني وانيلي اضافه كنند طعم و بوي فوق العاده ي پيدا مي كند.

نام تجارتی دارو های ساخته شده در گياه:

UK:larch Reshn comp . penetol. Ger: Topfer Khndrbad mit teer.

اثرات فارمالوژيكی دارو :

براي دور كردن ككها از حيوانات و درمان آلودگي – شپش سر و جرب مي توان از روغن اسطوخودوس استفاده كرد چون موجب كشته شدن قارچها مي شود. و در درمان عفونت هايي از قبيل پاي ورزشكان و كچلي از آن استفاده مي كنند.