راهبردهای کلان برای مدیریت بحران کرونا در بخش کشاورزی

مقدمه

شیوع بیماری کرونا علاوه بر تلفات انسانی، سایر ابعاد زندگی بشر را نیز تحت تاثیر قرار داده است. بخش کشاورزی نیز از پیامدهای این بیماری در امان نیست. خوشبختانه تاکنون هیچ نشانه ای مبنی بر انتقال کووید19 از طریق غذا مشاهده نشده است. آژانس ایمنی مواد غذایی اروپا گزارش داده که در حال حاضر هیچ مدرکی مبنی بر این که غذا منبع مهم یا مسیر انتقال ویروس کرونا باشد، وجود ندارد. تجارب قبلی در مورد شیوع كرونا ویروس های مشابه، نشان داده است كه انتقال آن، از طریق مصرف مواد غذایی رخ نداده است. با اینحال گسترش سریع کووید19 ،بسیاری از صنایع از جمله تولید مواد غذایی را آسیب پذیر میکند. در صورتی که رویکرد مدیریت پیشگیرانه به هنگام، حکم فرما نباشد، بعید نیست که شیوع بیماری کرونا امنیت غذایی، اقتصاد بخش کشاورزی و معیشت جامعه روستایی و عشایری کشور را تحت شعاع قرار دهد. از این رو انجام اقدامات فوری و رعایت الزامات بهداشتی برای پیشگیری از شیوع ویروس کرونا و کنترل و مدیریت پیامدهای منفی آن، در مناطق روستایی و عشایری حیاتی است. در حالی که بسیاری امیدوارند سرعت انتشار این ویروس تا پایان تابستان کند خواهد شد، این امر چندان قطعی نیست. این که ما در پاییز سال1399 در چه وضعیتی قرار خواهیم گرفت، هنوز نامعلوم است! باید اقدامات گستردهای صورت گیرد تا اطمینان حاصل شود كه محدودیت های اعمال شده برای كنترل شیوع بیماری، به طور بالقوه، منجر به کاستی در تامین امنیت غذایی کشور و پایداری معیشت جامعه کشاورزی، روستایی و عشایری نخواهد شد.

چالش های بخش کشاورزی در مواجهه با بحران شیوع بیماری کرونا

آسیب پذیری سیستم غذایی

بحران کرونا، آسیب پذیری سیستم تامین غذایی جهانی را برجسته کرده است، اگر سرمایه گذاری لازم برای ساختن یک سیستم غذایی محلی انعطاف پذیر و متنوع صورت نگیرد در سالهای آتی با شرایط پیچیده تری روبرو خواهیم شد. برنامه ریزی و اقدام فوری دولت برای اطمینان از دسترسی همه افراد جامعه به مواد غذایی سالم با قیمت مناسب، ضروری است. مدیریت توزیع مواد غذایی برای جوامع محلی، به ویژه اقشار آسیبپذیر الزم است. آیا ترس از کرونا ویروس، تقاضا برای کالاهای کشاورزی را تغییر خواهد داد؟

برخی از بازارهای کشاورزی در دنیا در حال تغییر شیوه هستند.

از رونق افتادن کسب و کارهای مرتبط با بخش کشاورزی و روستایی

برخی از کسب و کارهایی که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر رونق بخش کشاورزی تاثیر دارند، با تعطیلی یا رکود مواجه شده اند . کاهش سطح فعالیت رستوران ها، کسب و کارهای تامین غذا، اغذیه، هتل ها و موارد مشابه، منجر به افت تقاضا برای محصولات کشاورزی شده است. این امر در کوتاه مدت و میان مدت بر بخش کشاورزی که تامین کننده مواد اولیه غذایی این کسب و کارهاست، اثر منفی دارد. از طرفی ایجاد کسب و کار جدیدو رونق مجدد آن هزینه بر است. توقف گردش گری روستایی و کشاورزیو طبیعی (داخلی و خارجی)، یکی دیگر از پیامدهای منفی این بیماری برای بخش کشاورزی و روستایی است.

کمبود امکانات بهداشتی در مناطق روستایی و عشایری

با وجودی که کشاورزان برای ادامه فعالیت های ضروری به اقلام بهداشتی بیشتری نیاز دارند، کمبود امکانات بهداشتی و عدم دسترسی به آب سالم و مورد نیاز برای شستشوی بهداشتی در سطح روستاهای مناطق محروم میتواند مشکل ساز باشد. روستا کانون تولیدات کشاورزی است، هر گونه هراس در مناطق روستایی میتواند امنیت غذایی کشور را به مخاطره بیندازد. لذا ضرورت دارد ضمن پایش دقیق وضعیت شیوع بیماری در روستاها، زمینه آگاهی بخشی به روستاییان و انجام اقدمات پیشگیرانه برای جلوگیری از شیوع بیماری کرونا فراهم شود. بدیهی است با توجه به گستردگی مناطق روستایی و عشایری، این امر مستلزم بسیج همه امکانات با مشارکت وزارتخانه های مختلف (از جمله وزارت جهاد کشاورزی) و ظرفیت های مردمی از قبیل سازمان های مردم نهاد، تشکل ها ،  خیریه ‌ها و ... در کنار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است.

مشکلات حمل و نقل و ترانزیت محصولات و نهاده های کشاورزی

توجه به ابعاد مختلف زنجیره تامین مواد غذایی و محصولات کشاورزی ضروری است. حمل و نقل از جمله مولفه هایی است که تمام مراحل زنجیره تأمین را از مزرعه تا فرآوری مواد غذایی، انبار و فروشگاه های مواد غذایی به هم متصل میکند. به همین دلیل هر گونه کمبود نیروی کار در سیستم حمل ونقل، به ویژه کمبود رانندگان کامیون، در صورت تشدید تقاضا برای مواد غذایی، میتواند تهدید جدی برای پایداری زنجیره تامین مواد غذایی باشد.

بارگیری محموله ها و حمل کالا در اسکله ها، کمبود کشتی و کانتینر حمل و نقل در بنادری که صادرات آنها کاهش یافته، از دیگر مشکلات مربوط به صادرات و واردات محصولات کشاورزی و نهاده های مورد نیاز بخش کشاورزی در سطح دنیاست. از سوی دیگر امکان شیوع ویروس بر اثر ورود کشتی و محموله های تجاری از سایر کشورها وجود دارد.

کاهش دسترسی به محصولات کشاورزی و غذایی

عدم دسترسی مناسب به محصولات کشاورزی و غذایی و تغییرات قیمت آنها میتواند تهدیدی برای سلامتی مردم باشد. افزایش قیمت غذا و احتکار آن شیوع بیشتر بیماری و کاهش سیستم ایمنی بدن را به همراه خواهد داشت. تقویت سیستم ایمنی بدن برای مقابله با این بیماری، مستلزم تضمین دسترسی مردم در اقصا نقاط کشور به محصولات کشاورزی با قیمت مناسب است. بنابراین سازماندهی مناسب برای تامین غذای مورد نیاز کشور با سیستم توزیع مناسب ضرورت دارد. تامین غذای مورد نیاز برای اقشار کم درآمد با پرداخت سبدهای غذایی بهداشتی میتواند برای کنترل این بیماری در دستور کار قرارگیرد.

به خطر افتادن معیشت کشاورزان

بیکاری حاصل از کاهش فعالیت های اقتصادی و سطح درآمد در روستا، تاب آوری روستائیان در شرایط بحرانی را کاهش میدهد. در چنین شرایطی معولا مشاغل خرد محلی به دلیل محدودیت نیروی انسانی، نبود زنجیره کامل تولید، فرآوری، توزیع و عرضه محصولات کشاورزی، بیشترین آسیب را میبینند.

از دست رفتن بازارهای صادراتی بخش کشاورزی

ممنوعیت صادرات محصولات کشاورزی و غذایی و از دست رفتن بازار فروش خارجی یکی از پیامدهای نامطلوب شیوع ویروس کروناست. در صورتی که تمهیدات لازم برای پیشگیری از شیوع بیماری کرونا مطابق با استانداردهای بین المللی رعایت نشود، این موضوع تشدید خواهدشد و ممکن است کشورهای بیشتری منع وارادات محصولات کشاورزی و غذایی از ایران را اعلام نمایند یا این که در خصوص تمدید طولانی مدت این قبیل ممنوعیت ها تصمیمگیری کنند. ضربه ناشی از بی اعتمادی مصرف کنندگان کشورهای هدف صادراتی، نسبت به ایمنی و سلامت محصولات کشاورزی و غذایی ایران، خسارت سنگینی است که جبران آن قطعا پرهزینه و زمان بر خواهد بود. از این رو تولیدکنندگان،توزیع کنندگان و فروشندگان محصولات کشاورزی میبایست مقررات مربوط به ایمنی مواد غذایی و مقررات بهداشتی را به طور کامل رعایت کنند.

راهبردهای کلان برای افزایش تاب آوری بخش کشاورزی در شرایط بحران کرونا

بر اساس تجربیات گذشته در شرایط اضطراری و بهداشت عمومی، محدودیت در جابجایی کالاها و مردم می تواند عواقب اقتصادی و اجتماعی مهمی بر معیشت مردم داشته باشد. در حالی که این محدودیت ها برای کنترل شیوع بیماری ضروری است، اما اغلب منجر به اختلال در زنجیره بازارو تجارت محصولات کشاورزی می شود. این قبیل محدودیت ها بر معیشت جامعه روستایی و عشایری، فعالان بخش کشاورزی و به تبع آن امنیت غذایی کشور تأثیر قابل توجهی دارد. در حالی که تمرکز فعلی بر قطع زنجیره انتقال بین انسانی است، اقدامات اساسی برای به حداقل رسانی آثار مخرب بر سیستم های غذایی و زنجیره های بازار محصولات کشاورزی، در سطوح محلی، منطقه ای و ملی ضروری است. در ذیل برخی اقدامات اساسی در شرایط کنونی برای افزایش تاب آوری بخش کشاورزی پیشنهاد می شود:

ضروت تداوم فعالیت های کشاورزی

ادامه فعالیت فعالان بخش کشاورزی برای تامین امنیت غذایی کشور ضروری است. در این شرایط برنامه ریزی مناسب برای کاشت محصولات بهاره مهم است. در صورت احساس خطرکشت کاران برای حفظ سلامتی خود، اعضای خانواده و سایر کارکنان، همچنین هراس از به فروش نرفتن محصول، ممکن است تولید محصولات بهاره با مشکل مواجه شود.

تامین و تدارک نهاده های مورد نیاز بخش کشاورزی

آیا طرف های قرارداد خارجی قادر به عمل به تعهدات و تامین نهاده های مورد نیاز کشور خواهند بود؟ گزارش ها حاکی از این است که با توجه به بحران پیش آمده، برخی تامین کنندگان نهاده در سطح بین المللی، قادر به عمل به تعهدات خود نیستند. از این رو صنعت مرغداری کشور به دلیل وابستگی بالا به تأمین خوراک از خارج کشور، ممکن است تحت فشار قرار گیرد. چین یکی از بزرگترین تولیدکنندگان سموم دفع آفات و مواد مؤثره مورد نیاز برای تولید سموم کشاورزی است. با توجه به مشکلات اخیر، آیا این قبیل واردات بدون مشکل ادامه خواهند داشت؟ آیا شرکت های چینی به موقع قادر به تامین تعهدات خود خواهند بود؟ از این رو برنامه ریزی و سازماندهی مناسب برای تأمین، تدارک و توزیع نهاده های کشاورزی ضروری است.

نظارت دقیق بر بازار و قیمت محصولات کشاورزی و موادغذایی و مدیریت هراس افکنی

برای جلوگیری از هر گونه نقصان اساسی در تامین غذا و امنیت غذایی جامعه، تقویت نظارت بر بازار، به ویژه در مناطق در معرض خطر، حائز اهمیت است. اختلال در تجارت داخلی و بین المللی ممکن است باعث ایجاد وحشت در بازار مواد غذایی شود. هر گونه وحشت میتواند کمبودهای موقتی غذا را تشدید کند، این امر منجر به افزایش قیمتها و اختلال در بازار خواهد شد. در صورت  عدم کنترل، وحشت عدم دسترسی به مواد غذایی می تواند امنیت و پایداری اجتماعی را تهدید کند. حفظ نظم نیاز به نظارت صحیح بر قیمت ها و بازار دارد. نظارت بر کیفیت محصولات فرآوری شده نیز برای حفظ کیفیت و ایمنی مواد غذایی حائز اهمیت است.

حمایت از اقشار آسیب پذیر

حمایت ویژه از گروه های آسیب پذیر در شرایط بحرانی ضروری است. ارائه خدمات اشتغال به کارگران از جمله حمایت های مورد نیاز در چنین شرایط بحرانی است. تجارب بین المللی نشان میدهد که اثرات اپیدمی بر اقشار آسیب پذیر، از جمله کودکان، زنان باردار ، افراد سال خورده، افراد مبتلا به سوء تغذیه و افراد دارای بیماری های مزمن به مراتب بیشتر است. در مورد کارگرانی که به دلیل اختلال ناشی از شیوع بیماری، از کسب درآمد محروم می شوند، فقیرتر می شوند و بدین ترتیب قادر به تامین مایحتاج اولیه و خرید اقلام بهداشتی ضروری نخواهند بود. با توجه به رسالت دولت برای پاسخگویی در شرایط بحرانی، بازگرداندن جریان درآمد کارگران و فعالیتهای عادی تجاری ضروری است. کارگران باید برای یافتن مشاغل در نزدیکی خانه های خود تشویق شوند تا حفظ سلامتی خود و خانواده را در اولویت قرار دهند.

مطالعه آثار بیماری کرونا بر بخش کشاورزی

شناخت ابعاد مختلف و آثار اقتصادی، اجتماعی و توسعه ای بیماری کرونا مستلزم تحقیق و مطالعه علمی و مشاهدات تجربی همه جانبه  برای برآورد و تعیین میزان هزینه ها و آثار و پیامدهای مربوطه است.

اقدامات اساسی مورد نیاز

*آگاهی بخشی، اطلاع رسانی و پشتیبانی لازم از کشاورزان برای مقابله با عوامل مختلف تهدیدکننده تولید محصولات کشاورزی به منظور دستیابی به "جهش تولید" و تحکیم پایداری امنیت غذایی کشور از طریق مدیریت زراعی و باغی به هنگام (برنامه ریزی مناسب برای کشت های بهاره و مدیریت مزارع و باغات از نظر کنترل علف های هرز، آفات و بیماری های گیاهی، مدیریت تغذیه گیاهی، مقابله با سرمازدگی و ..)

*برنامه ریزی برای جلوگیری از هر گونه اختلال در زنجیره تولید، تأمین و عرضه محصولات کشاورزی و غذایی

*تقویت پشتیبانی لجستیکی زنجیره های تأمین مواد غذایی و کشاورزی کشور

*سیاست های حمایتی از جمله حذف مالیات یک ساله فعالیت های کشاورزی به منظور حمایت از کشاورزان و تولیدکنندگان مواد غذایی

*برنامه ریزی به موقع برای استمهال تسهیلات کشاورزی و معافیت از پرداخت سود بانکی

*بهره گیری از ظرفیت بازارهای بین المللی به عنوان ابزار اساسی برای تأمین تقاضای مواد غذایی به منظور جلوگیری از اختلال در زنجیره های غذایی کشور

*توجه ویژه به تامین نیروی انسانی مورد نیاز برای کار در مزارع، باغات و صنایع وابسته به کشاورزی با توجه به شکنندگی نیروی کار و کمبود کارگر فصلی

*مدیریت شکنندگی نیروی کار کشاورزی از طریق ارائه خدمات اشتغال به کارگران کشاورزی و توجه ویژه به سلامت و ایمنی کارگران و فعالان بخش کشاورزی

*کنترل بازارهای مواد غذایی غیرمجاز برای مهار منابع بیماری

*همکاری و هماهنگی وزارت جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در خصوص پیشگیری و کنترل ویروس کرونا در مناطق روستایی و عشایری با توجه به شبکه گسترده مراکز جهاد کشاورزی در سطح کشور

*توجه ویژه به تجهیزو تکمیل مراکز جهاد کشاورزی دهستان

*ایجاد واحد پدافند غیرعامل در مراکز جهاد کشاورزی دهستان برای آمادگی و اقدام به هنگام در مواقع بحرانی

*اندیشیدن تدابیر لازم در خصوص خودداری از هراس افکنی در جامعه و هجوم مردم برای خرید و ذخیره سازی مواد غذایی

*نظارت جامع و توجه به الزامات بهداشتی در کشتارگاه ها، واحدهای فرآوری و بسته بندی محصولات کشاورزی

*برنامه ریزی مناسب برای مدیریت کوچ عشایر به منظور پیشگیری از شیوع ویروس کرونا از مناطق گرمسیر به مناطق سردسیر

*مدیریت و نظارت دقیق بر جابجایی دام، طیور و آبزیان زنده در سطح کشور

*مدیریت و نظارت دقیق بر انتقال نهال و بذر در سطح کشور

*ارتقای مدیریت واکسیناسیون و بهداشت دام و طیور کشور

*آگاهی بخشی و آموزش روستاییان و عشایر در زمینه شرایط بحرانی، از طریق ترویج کشاورزی

*بهره گیری مناسب از فضای مجازی برای توسعه ارتباطات و تعاملات با بهره برداران بخش کشاورزی

*برنامه ریزی برای راه اندازی بازارهای مجازی محصولات کشاورزی

*مدیریت تغییر تقاضا برای محصولات کشاورزی و مواد غذایی

*تمدید مجوزهای کشاورزی
 

منابع: سازمان جهاد کشاورزی